Του Γιάννη Παναγόπουλου //
Κατοχή. Το φάντασμα που ακόμα ζει μέσα μας. Η έκθεση «Ένα Γλυκό Ξημέρωμα – Ιστορίες Κόμικς για την Αθήνα της Κατοχής» μάς επιστρέφει σε μια ζοφερή περίοδο της ελληνικής ιστορίας με έναν σύγχρονο τρόπο. Δεκαπέντε Έλληνες δημιουργοί κόμικς έφτιαξαν ισάριθμες ιστορίες εμπνευσμένες από την Κατοχή, την Αντίσταση και την Απελευθέρωση.
Ο Γιάννης Κουκουλάς, ιστορικός τέχνης αλλά και άνθρωπος που έχει επιμεληθεί εκδοτικές απόπειρες κόμικς κυκλοφοριών, έχει επιμεληθεί την έκθεση που θα διαρκέσει από την 1η ως τις 29 Οκτωβρίου στο πρώην Πιλοποιείο Πουλόπουλου (Πολιτιστικό Κέντρο Μελίνα Μερκούρη).
Απαντά στην ερώτηση: «Τι σημαίνει για σένα η εποχή που αναφέρεται η έκθεση;» λέγοντας:
-«Σημαίνει ό,τι και για τους περισσότερους: ναζισμός, πόλεμος, φρίκη, τραγωδίες, θάνατος, συντριβή αλλά και αγώνες, αξιοπρέπεια, αντίσταση. Ο πατέρας μου ήταν γεννημένος το 1922 και έζησε την κατοχή στο πετσί του, στην Αθήνα. Μεγάλωσα ακούγοντας αφηγήσεις από πρώτο χέρι, προσωπικές μαρτυρίες και εμπειρίες που δεν ξεχνιούνται. Τέτοιου τύπου στοιχεία από έρευνα σε αρχεία και ντοκουμέντα, σε βιβλία και μελέτες, αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για τους περισσότερους συμμετέχοντες στην έκθεση. Βλέποντας τα κόμικς τους ξυπνάνε μέσα μου οι αφηγήσεις του πατέρα μου. Αυτή η εποχή δεν πρέπει να σβηστεί από τη συλλογική μνήμη. Μόνο μέσω της γνώσης μπορεί να διατηρηθεί αυτή η τραυματική αλλά και ηρωική συλλογική εμπειρία.»
Οι δεκαπέντε καλλιτέχνες που συμμετέχουν με έργα τους στην έκθεση είναι οι:
Τόμεκ Γιοβάνης, Γιώργος Γούσης, Σπύρος Δερβενιώτης, Πέτρος Ζερβός, Δημήτρης Καμένος, Λέανδρος, Τάσος Μαραγκός, Θοδωρής Μπαργιώτας, Αλέξια Οθωναίου, Αλέκος Παπαδάτος, Θανάσης Πέτρου, Soloup, Γιώργος Τραγάκης, Γιώργος Φαραζής, Πέτρος Χριστούλιας.
Η έκθεση είναι ενταγμένη στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα Ελεύθερη». Η πρόσκληση ανθρώπων που ασχολούνται με τη δημιουργία κόμικς φαντάζει σαν γέφυρα ανάμεσα στο παρελθόν και το σήμερα.
Ο Κουκουλάς μας λέει: «Η ιδέα για τον κύκλο των εκδηλώσεων προέκυψε πέρυσι όταν και διοργανώθηκε για πρώτη φορά η «Αθήνα Ελεύθερη» με στόχο να προσεγγιστεί από το ευρύ κοινό η συγκεκριμένη χρονική περίοδος και να τιμηθεί η απελευθέρωση της πόλης από τους ναζί. Φέτος, με προτροπή του ιστορικού Μενέλαου Χαραλαμπίδη, προστέθηκαν στο πρόγραμμα οι εκθέσεις κόμικς και εικαστικών. Τους τελευταίους έξι μήνες έγιναν πολλές συζητήσεις με τους δημιουργούς, ένα ανοικτό “εργαστήριο”, ανταλλάχτηκαν αρχεία και υλικά από την εποχή της κατοχής και υπήρχε συνεχής επικοινωνία μεταξύ μας. Υπήρξε από όλους προσήλωση στην περίοδο 1940-1944 με επίκεντρο την Αθήνα και δόθηκε στους καλλιτέχνες απόλυτη ελευθερία να επιλέξουν την ιστορία που επιθυμούν να αφηγηθούν, σε συνεννόηση φυσικά με τον επιμελητή και μεταξύ τους. Στην πορεία και μέσω της ανταλλαγής απόψεων και προτάσεων, προέκυψε ότι η πλειονότητα των συμμετεχόντων είχαν επιλέξει να αφηγηθούν ανθρώπινες ιστορίες και συγκεκριμένα στιγμιότυπα της εποχής. Η ολοκλήρωση και η συγκριτική μελέτη και αποτίμηση των έργων ήταν μια πολύ ευχάριστη έκπληξη. Τα έργα δένουν σε ένα πολύ συνεκτικό και σφιχτό σύνολο που αποτυπώνει το πνεύμα και το κλίμα της κατοχής μέσα από τις ιστορίες μιας σκληρής καθημερινότητας.
Τα έργα που παρουσιάζονται δεν αποτελούν ντοκουμέντα, μαρτυρίες, τεκμήρια, αποδείξεις, ιστορικά στοιχεία, ρεαλιστικές αποτυπώσεις. Κάποια εδράζονται σε ιστορικά δεδομένα και κάποια αποτελούν μυθοπλαστικές αφηγήσεις. Όλα, ωστόσο, αποτελούν προσωπικές ματιές, καλλιτεχνικές εκφράσεις, έντεχνες απόπειρες προσέγγισης, αναψηλάφησης, κατανόησης και απόδοσης του πνεύματος και του κλίματος ενός όχι-και-τόσο μακρινού παρελθόντος. Με την τέχνη των κόμικς, την συμπυκνωμένη τους γλώσσα, την εγγενή τους αφηγηματική αφαιρετικότητα, την επιλογή ευσύνοπτων κειμένων και εικόνων που σφύζουν πληροφοριών, οι δεκαπέντε δημιουργοί δεν επιχειρούν να ανασυστήσουν τα θλιβερά χρόνια της Κατοχής –κάτι τέτοιο θα αποτελούσε εκ προοιμίου αναποτελεσματική και ατελέσφορη προσπάθεια που ισοδυναμεί με ύβρη– ούτε να σχετικοποιήσουν μια ανείπωτη τραγωδία.
Μπρος στο δέος που γεννά η τρομακτική διάσταση του εγκλήματος και στο αίσθημα αδυναμίας κάθε μεμονωμένου ανθρώπου, αντιτάσσουν τη μνήμη, προτάσσουν τη γνώση και παρακινούν σε εγρήγορση.
«Ένα γλυκό ξημέρωμα», τον τίτλο της πρωτότυπης έκθεσης, ενέπνευσε ένα αγραμμοφώνητο ρεμπέτικο που φέρεται να έγραψε ο Ελασίτης λοχαγός Νίκος Δημόπουλος ή Τούντας με αφορμή το μπλόκο της Κοκκινιάς της 17ης Αυγούστου 1944.
«Ένα γλυκό ξημέρωμα
βαράγαν οι τσολιάδες
τα σπίτια μας μπλοκάρανε
με τους Γερμαναράδες
Πρωί – πρωί πηγαίναμε
όλοι στη δουλειά μας
και οι τσολιάδες φώναζαν, βουρ!
Για την Κοκκινιά μας
Στο δρόμο που μας πήγαιναν
προς την Οσία Ξένη
απ’ τη γωνιά που πρόβαλα
βλέπω δυο σκοτωμένοι
Ε, ρε παιδιά, τι να σας πω
ράγισε η καρδιά μου
κι από τα δόλια μάτια μου
τρέχαν τα δάκρυά μου
Ένα πρωί ξημέρωμα
δεκαεφτά Αυγούστου
οι Γερμανοί μας σκότωσαν
έτσι για χάρη γούστου»
