της Αγγελικής Κώττη //
Ήταν μια κουκκίδα στον χάρτη της Μεσογείου, όμως το μικρό αυτό νησί γύρω το 90 π.Χ. κατοικούνταν από περίπου 30.000 ανθρώπους και στα λιμάνια του ήταν δυνατόν να διακινηθούν κάθε χρόνο 750.000 τόνοι εμπορευμάτων. Η Δήλος, το ιερό νησί των προγόνων μας, γενέτειρα του Απόλλωνα και μέρος γεμάτο φως, έπαιξε τον ρόλο ενός μεγάλου εμπορικού κέντρου, ιδίως κατά τη ρωμαϊκή εποχή.
Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Χατζηδάκη, έφορο αρχαιοτήτων στη Σάμο, ο οποίος έχει υπηρετήσει στη Δήλο χρόνια και την έχει μελετήσει, «από τις αναθηματικές επιγραφές και τα ταφικά μνημεία της Ρήνειας φαίνεται ότι εκτός από τους Αθηναίους και τους Ρωμαίους, που αποτελούν την πλειονότητα του πληθυσμού, στη Δήλο κατοικούν άνθρωποι από την Πελοπόννησο, την Κεντρική και Δυτική Ελλάδα, τη Μακεδονία, τα νησιά του Αιγαίου, τη Θράκη και τον Εύξεινο Πόντο, την Ταυρική Χερσόνησο, την Τρωάδα, τη Μυσία, την Αιολίδα, την Ιωνία, τη Λυδία, την Καρία, τη Λυκία, τη Βιθυνία, την Παφλαγονία, τον Πόντο, την Καππαδοκία, την Πισιδία, την Παμφυλία, την Κιλικία, τη Συρία, τη Μηδία, την Κύπρο, την Αίγυπτο, την Κυρήνη, την Αραβία» (σ.σ.: Κατά τον 10 αι. π.Χ.).
«Για πρώτη ίσως φορά στην ανθρώπινη Ιστορία σ’ αυτή τη μικρή γωνιά της γης συνυπάρχουν ειρηνικά όλοι σχεδόν οι λαοί της Μεσογείου» σημειώνει ο αρχαιολόγος. «Τα πλοία που έφταναν διαρκώς στα λιμάνια της Δήλου δεν έφερναν μονάχα εμπορεύματα, αλλά και ανθρώπους και νέα και ιδέες από όλες σχεδόν τις παραλιακές πόλεις της Μεσογείου. Ο τότε κόσμος έμοιαζε να είναι μια μικρή γειτονιά γύρω από τη Μεσόγειο που τους ένωνε και μας ενώνει. Τη Μεσόγειο, όπου η μυστικιστική Ανατολή και η Δύση της δράσης και της προόδου συναντώνται με την Ελλάδα του λόγου, του μέτρου και της αρμονίας, τον χώρο όπου ο νους κι η καρδιά συνυπάρχουν αρμονικά, όπου η αγάπη της ζωής και η υποταγή στο πεπρωμένο εξισορροπούνται».
Η καταστροφή
Ο πλούτος που συγκεντρώθηκε στο νησί και οι φιλικές σχέσεις των Δηλίων με τη Ρώμη ήταν η κύρια αιτία της καταστροφής. Η Δήλος καταστράφηκε και λεηλατήθηκε δυο φορές: το 88 π.Χ. από τον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, που ήταν σε πόλεμο με τους Ρωμαίους, και το 69 π.Χ., από τους πειρατές του Αθηνόδωρου, συμμάχου του Μιθριδάτη. Από τότε, το νησί έπεσε σε παρακμή και σταδιακά εγκαταλείφθηκε.
Έμεινε έρημο και ακατοίκητο επί αιώνες, ώσπου η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή ξεκινά τις ανασκαφές, το 1872, με τον αρχαιολόγο A. Lebègue επικεφαλής. Τα μέλη της είχαν επισκεφθεί το νησί ήδη από το 1847 και είχαν διαπιστώσει πως δεν είχε μείνει όρθιο «ούτε ένα ερείπιο και η κάθε πέτρα είχε αναποδογυρίσει, σπάσει και θρυμματιστεί». Παρ’ όλα αυτά, δεν πτοήθηκαν.
Ξεκίνησαν εκείνη τη χρονιά παρουσία του Έλληνα βασιλιά Γεωργίου Α’. Μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με την υπόδειξη του T. Homolle και του Μ. Holleaux, δόθηκε έμφαση στην ανασκαφή μεγάλων περιοχών στη ζώνη του ιερού και στις βόρειες πλαγιές του λόφου Κύθνος, αν και το υπόλοιπο νησί δεν παραμελήθηκε. Ευτυχώς, οι πρώτες ανασκαφές τους «αιχμαλωτίστηκαν» από τον φωτογραφικό φακό. Ενα βιβλίο των εκδόσεων Μέλισσα και της Γαλλικής Σχολής Αθηνών. Εκατόν σαράντα στιγμιότυπα από εκείνες τις «ασπρόμαυρες» εποχές περιλαμβάνονται στην έκδοση με τίτλο «Δήλος 1873-1913». Αρκετά από αυτά είναι ανέκδοτα. Το λεύκωμα περιλαμβάνει κείμενα σε τρεις γλώσσες, γαλλικά, αγγλικά και ελληνικά.
Τον κορμό του αποτελούν εξαιρετικής ομορφιάς φωτογραφίες, υπέροχα στιγμιότυπα από τις ανασκαφές. Ένας φύλακας ή εργάτης ποζάρει με καμάρι δίπλα σε έναν λέοντα από τους περίφημους της Δήλου, άλλοι ερευνούν τη γη με προσήλωση. Μια φωτογραφία δείχνει το σύμπλεγμα Αφροδίτης και Πάνα, το οποίο μόλις έχει βγει στο φως, κι άλλη τον Διαδούμενο, πλαισιωμένο από δύο άνδρες. Άλλες, ιερά και ναούς του Απόλλωνα και άλλων θεών. Τέλος, είναι και εκείνες που παρουσιάζουν την καθημερινότητα των αρχαιολόγων, των εργατών και όσων διεξήγαγαν τις ανασκαφές. Πρόκειται για τις παλαιότερες ανασκαφικές φωτογραφίες που έχουν τραβηχθεί στη χώρα μας. Το βιβλίο φωτίζει τις προκλήσεις που αντιμετώπισαν οι επιστήμονες και οι άλλοι εργαζόμενοι, οι οποίοι έφεραν στο φως αρχαία μνημεία και τέχνεργα σε έναν από τους σημαντικότερους μυθολογικούς, ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας.
Την επιμέλεια έκανε ο διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Ερευνας (CNRS), επικεφαλής των γαλλικών ανασκαφών στη Δήλο, Ζαν Σαρλ Μορετί. Πρόκειται για τον τρίτο αφιερωματικό τόμο, με την ιστορία των ανασκαφών της Γαλλικής Σχολής Αθηνών. Εχουν προηγηθεί οι ανασκαφές της Θάσου και των Φιλίππων.
Παράλληλα με τους Γάλλους, στη Δήλο εργάστηκαν και πολλοί Ελληνες αρχαιολόγοι, άλλοτε ως επόπτες των ανασκαφών εκ μέρους του ελληνικού κράτους ή ως έφοροι αρχαιοτήτων, και άλλοτε ως διευθυντές του αρχαιολογικού μουσείου του νησιού. Ανάμεσά τους οι Παναγής Καββαδίας, Δ. Φίλιος, Δ. Σταυρόπουλος, Α. Κεραμόπουλος, Δ. Πίππας.
