Κώστας Β. Ζήσης
Γραμμένο και πρωτοπαιγμένο το 1940 με τον τίτλο «Η μάχη των Αγγέλων» και παρουσιασμένο στην τελική (και εντελώς παραλλαγμένη )μορφή του το 1957, ο «Ορφέας στον Άδη», είναι έργο που βασάνισε τον Τένεσσι Ουίλιαμς μιας και όπως ο ίδιος δήλωσε, αυτό το έργο αφορά πρωτίστως τη νιότη του την οποία πεισματικά αρνείται να εγκαταλείψει.
Με τίτλο και μύθο «κλεμμένο» από την Ελληνική Μυθολογία, η ιστορία του κιθαρωδού Βαλ που έρχεται στη χειμαζόμενη μικρή πόλη του Αμερικανικού Νότου, της σχέσης του με την παντρεμένη Λαίηντη, που ταράσσει και αναστατώνει τα ήθη και τη ζωή της κοινωνίας και της απέλπιδας προσπάθειας του, να την τραβήξει μακριά και να την λυτρώσει από τον σκληρό σύζυγό της Τζέημπ, λειτουργεί σε διαδοχικούς συμβολισμούς. Ο Βαλ, η Λαίηντη και ο Τζέημπ, ενσαρκώνουν τον Ορφέα, την Ευρυδίκη και τον Πλούτωνα σε μια πόλη-Άδη, και μετουσιώνουν τον πουριτανισμό, τον φαρισαϊσμό, τις ταξικές αντιθέσεις, τον ρατσισμό της αμερικανικής κοινωνίας όπως εκφράζεται από το λεγόμενο «αμερικανικό όνειρο». Ο Τένεσση Ουιλιαμς, σε αυτό το έργο δίνει την καλύτερη απάντηση σε όσους υποστηρίζουν ότι δεν είναι πολιτικός συγγραφέας, αλλά αποκλειστικά ερευνητής ιδιαίτερων και ξεχωριστών ψυχοσυνθέσεων όπου η σεξουαλικότητα έχει τον πρωτεύοντα ρόλο. Ίσως και γι αυτό, θεωρείται από τα πιο «παραπεταμένα» έργα του, μιας και καταρρίπτει εκκωφαντικά αυτό το δόγμα γύρω από το έργο και την προσωπικότητά του. Και ίσως με αυτό (και όχι με τα πολύ ονομαστά του έργα), να δικαιώνει τον τίτλο του ανατρεπτικού συγγραφέα, μιας και μιλάει και θίγει κοινωνικά ζητήματα που στην εποχή του δύσκολα τολμούσε να ακουμπήσει κανείς, με τη δική του ξεχωριστή, ψυχολογικής ποιητικής, υφή. Θα πρέπει εδώ να επισημάνουμε και μια ιδιαίτερη μοναδικότητα του έργου: εδώ δεν έχουμε μια γυναικεία μορφή και φιγούρα να επιβάλλεται και να κυριαρχεί σε αυτό. Στον «Ορφέα στον Άδη» συναντάμε άντρα και γυναίκα να διαμορφώνουν ισότιμα τη μυθοπλασία, την αισθητική και τα σύμβολα του έργου.
Στην Ελλάδα η παραστασιογραφία του έργου είναι ιδιαιτέρως φτωχή. Προφανώς σε αυτήν την συρμική αντιμετώπιση του Ουίλιαμς, που θέλει να τον ανακαλύπτουμε αποκλειστικά και μόνο πίσω από τα «Το λεωφορείο ο Πόθος», «Γυάλινος κόσμος» κλπ , ο καλλιτεχνικός κόσμος δεν αντιστάθηκε σθεναρά και παραδόθηκε (η δυνατότητα που παρέχουν αυτά τα έργα να εμβαθύνουν μεγάλες πρωταγωνίστριες σε μεγάλους ρόλους συνέτεινε καθοριστικά σε αυτό). Ίσως να έπαιξε και ρόλο, η ανατρεπτική χρήση της ελληνικής μυθολογιας με τρόπο ανοίκειο στην εθνική παράδοση. Ή ακόμα το πολυπρόσωπο του έργου και το πολυέξοδο της παραγωγής.
Και όσο και αν ακούγεται παράξενο, το ελληνικό κοινό ήρθε σε επαφή με το έργο για πρώτη φορά όχι σε θεατρική σκηνή, αλλά σε ραδιοφωνική μετάδοση. Το 1960 μεταδόθηκε από το ραδιόφωνο, σε πρώτη πανελλήνια μετάδοση με τους Μελίνα Μερκούρη, και Δημήτρη Παπαμιχαήλ στους κεντρικούς ρόλους σε μετάφραση Νίκου Γκάτσου και ραδιοσκηνοθεσία Μήτσου Λυγίζου. Μαζί τους μια πλειάδα ηθοποιων: οι Ρίτα Μουσούρη, Σμάρω Στεφανίδου, Γιάννης Βογιατζής, Διονύσης Παγουλάτος, Δέσπω Διαμαντίδου, Παμφίλη Σαντοριναίου, Ολυμπία Παπαδούκα, Αγγέλικα Καπελαρή, Κώστας Μπάκας, Νίκος Μπιρμπίλης, Μαρία Φωκά, Βασίλης Κανάκης, Ελεάνα Απέργη, Σταύρος Παράβας. (μπορείτε να το ακούσετε εδώ)
Η πρώτη παράσταση σε θατρικό σανιδι ήταν το 1963 και ο Θίασος Έλσας Βεργή, το ανεβάζει στο ομώνυμο θέατρό της στην οδό Βουκουρεστίου με τον τίτλο «Ο φυγάς» σε μετάφραση Γιώργου Θεοδοσιάδη και Λέσλι Φάινερ . Η σκηνοθεσία ήταν επίσης του Γιώργου Θεοδοσιάδη. Δίπλα στην Έλσα Βεργή συμπρωταγωνιστεί ο Νίκος Βασταρδής, ενώ τον θίασο συμπληρώνουν οι Μαίρη Χρονοπούλου, Κατερίνα Χέλμη, Τάσος Παπαδάκης, Μαρία Μαρτίκα, Ρίτα Μουσούρη, Μαρούλα Ρώτα, Αθανασία Συγγελάκη, Κίττυ Αρσένη, Φοίβος Ταξιάρχης, Κώστας Τύμβιος, Νίκος Δενδρινός, Χρήστος Δαχτυλίδης, Μπάμπης Τιμοθέου.
Δεκαοχτώ χρόνια μετά, το 1981 το Εθνικό Θέατρο αναθέτει εκ νέου στον Γιώργο Θεοδοσιάδη το ανέβασμα του έργου. Σκηνικά και κοστούμια έχει επιμεληθεί ο αείμνηστος Γιώργος Πάτσας, ενώ στην Κεντρική Σκηνή του Τσίλλερ θα ανέβουν στην σκηνή να ερμηνεύσουν τους κεντρικούς ρόλους οι Μαίρη Αρώνη και Τάκης Βουλαλάς. Παίζουν επίσης οι Κατερίνα Χέλμη, Βαλεντίνη Μουτάφη, Άγγελος Γιαννούλης, Φωτεινή Μανέτα, Άννα Κυριακού, Βεατρίκη Δεληγιάννη, Έλλη Κωνσταντίνου, Νίτα Παγώνη, Κώστας Κοκκάκης, Κώστας Καγξίδης, Μηνάς Χατζησάββας, Γιώργος Γεωργίου, Θάνος Αρώνης.
Το 1995 το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας αναθέτει στον Ανδρέα Βουτσινά να σκηνοθετήσει τον «Ορφέα στον Άδη». Ο σκηνοθέτης επιλέγει την αγαπημένη του Ζωή Λάσκαρη και τον Βασίλη Σεϊμένη για το πρωταγωνιστικό δίδυμο. Την μετάφραση υπογράφει η Μαρλένα Γεωργιάδη και τα σκηνικά και κοστούμια επιμελείται η Ιωάννα Μανωλεδάκη. Παίζουν οι Γιάννης Ηλιόπουλος, Αλέξανδρος Μούκανος, Στράτος Τρίπκος, Αρετή Σελβεσάκη, Σμαρώ Γαϊτανίδου, Φιλαρέτη Κομνηνού, Λένα Κουρούδη, Χριστόφορος Καζαντζίδης, Χριστόδουλος Στυλιανού, Γιώργος Γιαννακάκος, Γιώργος Ντουμούζης, Στέλλα Καζάζη, Γιώργος Παναγιάρης, Ορέστης Πήττας, Ανδρέας Τσικνάρης, Νίκος Σαχινίδης.
Δέκα χρόνια μετά, το 2005 ο Κοραής Δαμάτης σκηνοθετεί τον «Ορφέα στον Άδη» στο θέατρο Μαίρη Αρώνη στο Μεταξουργείο. Ο ίδιος επιμελείται φώτα και κοστούμια ενώ την μετάφραση έχει υπογράψει ο Ερρίκος Μπελιέ και τα σκηνικά ο Νίκος Σαριδάκης. Η Κοραλία Καράντη και ο Στράτος Τζώρτζογλου είναι αυτήν την φορά το πρωταγωνιστικό δίδυμο. Στην παράσταση παίζουν επίσης οι παίζουν οι Βάνα Πεφάνη, Αθηνά Μαυρομάτη, Ιλιάδα Λαμπρίδου, Νίκος Πόγκας, Τάκης Βλαστός, Ελσα Μιχαλακοπούλου, Δημήτρης Μπικηρόπουλος, Γρηγόρης Ορφανουδάκης, Κέλλη Καραντάη και Δημήτρης Καΐκης.
Η τελευταία παράσταση που καταγράφηκε ήταν το 2012 από το Εθνικό Θέατρο. Στη Σκηνή Νίκος Κούρκουλος, η διευθύντρια του Θεάτρου Neumarkt της Ζυρίχης σκηνοθετεί τον «Ορφέα στον Άδη» σε μετάφραση Γιώργου Δεπάστα, σκηνικά Michel Schaltenbrandt, κοστούμια Ιωάννας Τσάμη και μουσική Άγγελου Τριανταφύλλου. Η Λυδία Φωτοπούλου και ο Ανδρέας Κωνσταντίνου αναλαμβάνουν τους κεντρικούς ρόλους πλαισιωμένοι από τους Νίκος Αλεξίου, Μισέλ Βάλλεϋ, Γιώργο Κοτανίδη, Θέμιδα Μπαζάκα, Άλκηστη Πουλοπούλου, Γιούλικα Σκφιδά, Άγγελο Τριανταφύλλου, Μηνά Χατζησάββα.
Ο Βασίλης Ανδρέου, δέκα χρόνια μετά έρχεται να φωτίσει εκ νέου αυτό το «σκοτεινό» έργο του Αμερικανού δραματουργού στο Θέατρο Ροές. Με μια σκηνοθετική γραμμή να υπογραμμίζει σαν παράπονο στο διηνεκές : «Γιατί ο κόσμος, ενώ μπορεί να γίνει μαγικός και δίκαιος μέσα από την ένωση των ερωτευμένων ανθρώπων, να γεννήσει παιδιά, να καλλιεργήσει κήπους, καταλήγει ένας Άδης, να κατεβαίνουν σε αυτόν ευγενείς, ωραίοι άνθρωποι με το προσόν να αγαπούν και να σώζουν;». Η μετάφραση είναι επίσης του Γιώργου Δεπάστα, τα σκηνικά και τα κοστούμια των Βασίλη Ανδρέου και Ειρήνης Πετράκη, ενώ την πολύτιμη μουσική στην παράσταση υπογράφει ο Σπύρος Παρασκευάκος. Ένα σημαντικό υποκριτικό ζευγάρι αναλαμβάνει τους κεντρικούς ρόλους, η Δημητρα Χατούπη και ο Δημήτρης Δρόσος (Άνθρωποι και Ποντίκια) ενώ στη σκηνή μαζί τους ανεβαίνουν οι Γιάννης Δρακόπουλος, Φαίδρα Παπανικολάου, Δανάη Ντέμου, Βικτωρία Μπιτούνη, Στέλλα Παπακωνσταντίνου, Νεκταρία Ελευθερία Κουτσαβλάκη και Γιάννης Κουρμπανης. Η παράσταση έχει πρεμιέρα τη Δευτέρα 9 Μαίου.
