Ο ποιητής Μιχάλης Κατσαρός και ο φιλόσοφος, συγγραφέας Αλμπέρ Καμύ αγωνίστηκαν για την αυθύπαρκτη αξία του ανθρώπου να βρει τα όρια της δράσης του, γιατί έτσι κερδίζεται η αξιοπρέπεια του από τον ανέκκλητο μηδενισμό του
κείμενο: Απόστολος Αποστόλου*
Όταν η ποίηση πάει πέρα από τα εσωτερικά ρήγματα, πέρα από τις αντηχήσεις των μεγεθών που μας προϋποθέτουν, χωρίς να τα ακυρώνει, αλλά στην πορεία της ενατένισης της ρήξης της με εκείνα που την περιχαρακώνουν, τότε η ποίηση γίνεται πρόταγμα, κάλεσμα, στάση.
Αυτή είναι η ποίηση του Μιχάλη Κατσαρού.
Είναι μια ποίηση που δε στέκεται μόνο στις φωταύγειες της βιωματικής εμπειρίας, αλλά στοιχειοθετεί και το περίγραμμα της ανθρώπινης αυτονομίας, τη διεκδίκηση και την αμφιβολία.
Και όταν ο στοχασμός δεν συμβιβάζεται στα κλειστά όρια της ευθύγραμμης πορείας του, αλλά αρνείται την ευκολία της συνήθειας και κεραυνοβολείται από την ανατροπή, τότε ο στοχασμός είναι ριζοσπαστικός, αποσυνάγωγος και παρεπίδημος. Αυτός είναι ο στοχασμός του Αλμπέρ Καμύ.
Ο Φρήντριχ Χαίλντερλιν είχε πει: «Καλύτερα να κοιμηθώ, παρά να στέκω χωρίς συντρόφους και να περιμένω. Και τι να κάνω ως τότε και τι να λέω δεν ξέρω, και προς τι νάμαι ποιητής σε χαλεπούς καιρούς;».
Ποιητής σε χαλεπούς καιρούς, ένιωθε ο Μιχάλης Κατσαρός γι’ αυτό η ποίηση του γίνεται προτροπή για αντίσταση.
Αντισταθείτε
σ’ αυτόν που χτίζει ένα μικρό σπιτάκι
και λέει: καλά είμαι εδώ.
Αντισταθείτε σ’ αυτόν που γύρισε πάλι στο σπίτι
και λέει: Δόξα σοι ο Θεός.
Αντισταθείτε
στον περσικό τάπητα των πολυκατοικιών
στον κοντό άνθρωπο του γραφείου
στην εταιρεία εισαγωγαί – εξαγωγαί
στην κρατική εκπαίδευση
στο φόρο
σε μένα ακόμα που σας ιστορώ…
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ποίηση του Μιχάλη Κατσαρού συμπλέει με την κραυγή αγωνίας που εκφράζει ο Αλμπέρ Καμύ: «Κραυγάζω γιατί δε μπορώ να αμφιβάλλω για την κραυγή μου, γιατί πάνω από όλα πιστεύω στην κραυγή μου, πιστεύω στη διαμαρτυρία μου … Επαναστατώ άρα υπάρχω» («Je me révolte, donc nous sommes »).
Η διαμαρτυρία, ως προφάνεια της ανθρώπινης δυνατότητας, της εμπειρικής μας αυθυπέρβασης, της υπαρξιακής μας επαύξησης, έτσι κατανοείται από τον ποιητή Μιχάλη Κατσαρό.
Μπροστά στους μεγάλους υπαινιγμούς, στην ειρωνεία της κοινωνικής μας ένταξης, η διαμαρτυρία, ως αντίφαση που υπάρχει στις καταστάσεις της ζωής μας, έχει πρόθεση να καταγγείλει τα φαινόμενα ψευδούς διαστρωμάτωσης, την παραβίαση της αξιοπρέπειας και να υπερασπιστεί την αυθύπαρκτη αξία, που δεν κλείνει μέσα της τα «πρέπει» και τις απόλυτες καταλήξεις.
Αντισταθείτε πάλι σ’ όλους αυτούς που λέγονται μεγάλοι
σ’ όλους που γράφουν λόγους για την εποχή
δίπλα στη χειμωνιάτικη θερμάστρα
στις κολακείες τις ευχές στις τόσες υποκλίσεις
από γραφιάδες και δειλούς για το σοφό αρχηγό τους.
Αντισταθείτε στις υπηρεσίες των αλλοδαπών και διαβατηρίων
στις φοβερές σημαίες των κρατών και τη διπλωματία
στα εργοστάσια πολεμικών υλών
σ’ αυτούς που λένε λυρισμό τα ωραία λόγια
στα θούρια
στα γλυκερά τραγούδια με τους θρήνους
στους θεατές
στον άνεμο
σ’ όλους τους αδιάφορους και τους σοφούς
στους άλλους που κάνουνε το φίλο σας
ως και σε μένα, σε μένα ακόμα που σας ιστορώ αντισταθείτε.
Τότε μπορεί βέβαιοι να περάσουμε προς την Ελευθερία.
Ο Μ. Κατσαρός γνωρίζει ότι η αποδοχή του ασυμβίβαστου των αντιθέσεων των αντιθέσεων θεμελιώνεται στην υπαρκτική μας διαδρομή, καταγγέλλει όμως την απόπειρα συμφιλίωσης με αυτό που μας ακυρώνει και είναι ίσως αυτό που ο Καμύ αποκαλούσε παράλογο της κατάστασης (absurdite) που καθιστά τον άνθρωπο άθλιο, (l’ home miserable) συμφιλιωμένο με τις αδυναμίες του, τα απωθημένα του, με την πολιορκία της συνήθειας. Το ελάχιστο.
Ο Μ. Κατσαρός θέλει τον ίλιγγο της διαμαρτυρίας γιατί είναι και ίλιγγος ευθύνης, θέλει την αρχή του συναγερμού γιατί της κίνησης για το καινούργιο, θέλει τη διακινδύνευση, γιατί είναι η προφάνεια της ελευθερίας. Μας προτρέπει να αγρυπνούμε γιατί είμαστε η λεία της ερήμου και η ξηρασία είναι μεγάλη.
Θα σας περιμένω μέχρι τα φοβερά μεσάνυχτα αδιάφορος
δεν έχω πια τι άλλο να πιστοποιήσω.
Οι φύλακες κακεντρεχείς παραμονεύουν το τέλος μου
ανάμεσα σε θρυμματισμένα πουκάμισα και λεγεώνες.
Θα περιμένω τη νύχτα σας αδιάφορος
χαμογελώντας με ψυχρότητα για τις ένδοξες μέρες.
Πίσω από το χάρτινο κήπο σας
πίσω από το χάρτινο πρόσωπό σας
εγώ θα ξαφνιάζω τα πλήθη
ο άνεμος δικός μου
μάταιοι θόρυβοι και τυμπανοκρουσίες επίσημες
μάταιοι λόγοι.
Μην αμελήσετε.
Πάρτε μαζί σας νερό.
Το μέλλον μας θα έχει πολύ ξηρασία.
Μας προειδοποιεί ότι τα σύμβολα της δήθεν ελευθερίας είναι τα προσωποποιημένα σύμβολα του κατεστημένου που χαράσσουν μέχρι απελπισίας και απόγνωσης την εγγύηση της απολίθωσης και της αποπροσωποποίησης. Πίσω από το όνομα του προοδευτικού κρύβονται οι στρατευμένοι και ομόστοιχοι της κοινωνικής μας δυστυχίας.
Αφού ο Άπιος τα γκρέμισε
Ξανάρθε με λυρικά τραγούδια κι άλλα
φημολογούμενα ελληνικά σε μας
Τι πάλι γύρευε;
Και αλλού θα μας πει ο Μ. Κατσαρός:
«Οι νέοι πρίγκιπες με σάλπιγγες και νέες
στολὲς
οι νέοι συμβουλάτορες οι νέοι παπάδες
οι πρόεδροι και τα συμβούλια και οι επιτροπὲς
όλοι οι μάγοι προφεσόροι…»
Ο Μ. Κατσαρός έγραφε από ανάγκη αλήθειας και αυτάρκειας, αλλά και αφιέρωσης στην υπόθεση που καλείται «άνθρωπος». Έγραφε για την αγωνία που είχε πάντα ο άνθρωπος να κατανοήσει την πραγματικότητα, για τον θυμό του ανθρώπου μπρος στο κίβδηλο.
Θάγραφα για λουλούδια –
αλλά μισώ τα γλυκερά
και τα κοφτά
που Σμύρνα μυρίζουν όταν καίγονται.
Θάγραφα για πουργγάλ
ή Βάλτιμορ –
Τι τα’ όφελος αφού υπάρχουν νέα
Η ποίηση του Μ. Κατσαρού είναι μια «συστηματική» προσέγγιση των υποκειμενικών όρων της υπαρξιακής μας ένταξης. Είναι μια ποίηση που διαθέτει αγωνιστική σαφήνεια και πηγάζει από την ορμή να αναζητήσουμε την δημιουργικότητα στον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόμαστε την αξιοπρέπεια μας. Γι’ αυτό γίνεται και μια ποίηση καταγγελτική, των προσωποποιημένων ρυθμίσεων και προκατασκευασμένων τεχνικών, των πρόσκαιρων και πάντα ατελών συμφερόντων, των προδιαγραφών της κατεστημένης ευτυχίας. Βίωνε την αγωνία να είσαι ποιητής σε χαλεπούς καιρούς.
Και ο Καμύ μας προτείνει να σταθούμε στην ιλιγγιώδη ακρώρεια του άλματος. Μας λέει: «Το άλμα δεν παρουσιάζει έναν ακραίο κίνδυνο, όπως θα ήθελε ο Κίρκεγκωρ. Αντίθετα ο κίνδυνος υπάρχει στην αδιόρατη στιγμή που προηγείται του άλματος. Το να γνωρίζεις να κρατιέσαι σ’ αυτή την ιλιγγιώδη ακρώρεια, εκεί βρίσκεται η εντιμότητα σου, όλα τα άλλα αποτελούν υπεκφυγές».
Κατσαρός και Καμύ αγωνίστηκαν για την αυθύπαρκτη αξία του ανθρώπου να βρει τα όρια της δράσης του, γιατί έτσι κερδίζεται η αξιοπρέπεια του από τον ανέκκλητο μηδενισμό του.
*Απόστολος Αποστόλου. Καθηγητής Φιλοσοφίας FUP Ρώμης.
