έρευνα: Κώστας Β. Ζήσης
Ένα ωραίο παραμύθι είναι οι «Ιχνευτές» του Σοφοκλή, το σατυρικό δράμα που είδαμε στην Επίδαυρο και θα παιχτεί στις 16 Σεπτεμβρίου 2021 στο Ηρώδειο, από τον Μιχαήλ Μαρμαρινό. Το έργο που έχει παραδοθεί σε μας με κενά και ελλείψεις στο κείμενο και που την ιστορική του διαδρομή στα φιλολογικά και θεατρικά πεπραγμένα θα επιχειρήσουμε να περπατήσουμε και να ανιχνεύσουμε.
Ήταν το 1907, όταν στις ακτές του Νείλου, στα ερείπια του Οξύρυγχου βρέθηκε ο πάπυρος που περικλείει τους σωζόμενους στίχους του σατυρικού δράματος «Ιχνευταί». Η ανασκαφή είχε ξεκινήσει το 1892 από τους M.M.Erenfell και Huant, καθηγητές και οι δύο του Πανεπιστήμιου της Οξφόρδης.
Δεκαπέντε στήλες 26 ή 27 στίχων η κάθε μία , ένα σύνολο από 402 στίχους αποτελούν αυτό το μοναδικό εύρημα, που βρέθηκε διαμελισμένο σε αμέτρητα κομματάκια που χρειάστηκε γιγάντια υπομονή και επιδεξιότητα να συναρμολογηθεί και να πάρει μια ολοκληρωμένη μορφή. Παρόλη την υπερπροσπάθεια, οι στήλες εμφανίζουν μεγάλα κενά, δεξιά, αριστερά ή στη μέση, τα λυρικά κομμάτια στο περιθώρια είναι σε άσχημη κατάσταση, οι λέξεις είναι ενωμένες, και υπάρχουν άπειρα κενά. Κενά που ο Huant με γνώση, σοφία και επιμονή οργάνωσε, διασαφήνισε και φώτισε κατά προσέγγιση, έχοντας στο πλευρό του τον διακεκριμένο Βερολινέζο ελληνιστή Verich de Wilamovitz. Η περιπέτεια των «Ιχνευτών» έχει μόλις αρχίσει, μιας και στο εξής πολλοί θεωρητικοί θα ασχοληθούν με το κείμενο ώστε να μπορέσουμε να διεισδύσουμε στην πλήρη κατανόηση του.
Η υπόθεση – η γέννηση της μουσικής και ένα βρέφος-γίγαντας
Ο Απόλλωνας έχει αναθέσει στους Ιχνευτές Σατύρους να βρουν τα χαμένα βόδια του, με τη βοήθεια του Σειληνού, και με αντάλλαγμα χρυσάφι και την ελευθερία τους. Ακολουθώντας τα ίχνη των ζώων, οι Ιχνευτές οδηγούνται σε μια σπηλιά υπό τον ήχο της λύρας που έχει μόλις εφεύρει ο Ερμής.
Η γέννηση της μουσικής, η πρώτη της επαφή με το ανθρώπινο αυτί, μέσα από τα παιχνιδίσματα του νεογέννητου και σκανδαλιάρη κλέφτη-Ερμή και η καταλυτική επιρροή της στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση, η δημόσια έκφραση λέξεων όπως «ελευθερία» και «μισθός», το άναμμα της φωτιάς και η ποιητική δομή συντελούν στη διαμόρφωση ενός «συμπαντικού», μυστικιστικού θα λέγαμε δράματος, μοναδικού στην παγκόσμια γραμματεία.
Ο Ούγγρος Miklos Hubay μας λέει: «Το κεντρικό θέμα είναι η γέννηση της μουσικής. Η γέννεση κάθε ύπαρξης είναι πάντα συγκλονιστική. Κι όχι λιγότερο ενδιαφέρουσες είναι οι μεταφορές του μέσω των οποίων ο άνθρωπος διηγείται την γέννεση, δηλαδή οι μύθοι… Δεύτερον, το νεογέννητο! Πρόκειται για ένα παιδί θαύμα! Πηδάει από την κούνια του, κλέβει κοπάδια, κατασκευάζει τη λύρα!… πρόκειται για ένα βρέφος γίγαντα…»
«Ιχνευτές» επί σκηνής – οι πρώτες απόπειρες
Η συγκίνηση που προκάλεσε η ανακάλυψη, έδωσε τη θέση της στην αδημονία να βρεθεί το έργο επί σκηνής. Η λειψότητα του όμως ήταν ένα φυσικό εμπόδιο, και η σκηνική πραγμάτωση του ήταν φυσικό να γίνει αρχικά από μελετητές, μιας και η γνώση τους και η κατάρτισή τους στα θεωρητικά ζητήματα που επεξεργάζεται ο μύθος ήταν αναγκαία για την ανάπλαση και συμπλήρωσή του.
Ο Γερμανός φιλόλογος και αρχαιολόγος Carl Robert ήταν ο πρώτος που καταπιάστηκε. Έχει ήδη δημοσιεύσει δύο μελέτες (μια για τη μάσκα στο αρχαίο δράμα, κι ένα δίτομο έργο για τον Σοφοκλή και τον Οιδίποδα) και θεωρείται στην εποχή του μεγάλη αυθεντία. Το προτείνει για να ανέβει στο Goete Theater του Lauchstant και στις 18 Σεπτεμβρίου του 1913 πραγματοποιείται η παγκόσμια πρώτη παράσταση. Ο Adolf Stamm θα γράψει: «…Η παράσταση του σατυρικού δράματος δικαιώνει τον τρόπο της συμπλήρωσης. Η εξέλιξη που λείπει στηρίζει την έκβασή της στην σύγχρονη προσθήκη σε δύο λέξεις «μισθός» και «ελεύθερος» που διασώθηκαν από την καταστροφή του παπύρου. Πολλά από τα κενά αποδόθηκαν με παντομίμα κι έτσι το δράμα παίχτηκε ολόκληρο χάρη στην πολύτιμη εργασία του επιστήμονα».
Ο Γάλλος ακαδημαϊκός και ελληνιστής (μελετητής της αρχαίας ελληνικής μουσικής) Theodor Reinach κυοφορούσε την ιδέα του ανεβάσματος των «Ιχνευτών» για δεκατρία ολόκληρα χρόνια. Έχει δημοσιεύσει μια μελέτη και ανάλυση πάνω στο σατυρικό αυτό δράμα το 1912. Η ευκαιρία του δίνεται το 1925, όταν η Όπερα του Παρισιού, ανεβάζει μια συγκρατημένη ελεύθερη απόδοση των «Ιχνευτών» από τον Theodor Reinach με τίτλο «Η γέννηση της λύρας». Η παράσταση έχει την αιγίδα της Εθνικής Ακαδημίας Μουσικής και Χορού. Το μουσικό μέρος της παράστασης έχει αναλάβει ο διάσημος στην εποχή του συνθέτης Alber Roussel. H παράσταση περιγράφεται φαντασμαγορική με εντυπωσιακά σκηνικά στοιχεία (η κάθοδος του Απόλλωνα μέσα σε ένα σύννεφο, η σύμπραξη επί σκηνής του Χορού Σατύρων με Χορό Νυμφών ως πρόσθετο στοιχείο). Σκηνοθέτης είναι ο Αντρέ Σερώ και χορογράφος η Μαντάμ Νιζίνσκα. Ο κριτικός Μωρίς Λιεζάρ της Matin θα γράψει: «…μεταφερθήκαμε στην ομορφιά των ελληνικών μύθων που η φαντασία των ανθρώπων έδινε εξηγήσεις των φαινομένων σε μια βαθειά ποιητική αίσθηση».
Τον επόμενο χρόνο, το 1926, οι «Ιχνευτές» θα ακουστούν στην μητρική τους γλώσσα για πρώτη φορά σε κοίλο αρχαίου θεάτρου. Στο Φεστιβάλ Συρακουσών, ο Ιταλός ελληνιστής Ettore Romagnioli θα ανεβάσει τους Ιχνευτές μαζί με τη Μήδεια και τον Κύκλωπα του Ευριπίδη και τις Νεφέλες του Αριστοφάνη. Ο Έλληνας κριτικός της εποχής Άλκης Θρύλος είχε παρακολουθήσει τις παραστάσεις και είχε γράψει στη Νέα Εστία: «…οι τελευταίες ακτίνες του ήλιου εφώτισαν χρυσές τον χορό που εξαφανιζόταν στην κορυφή του βράχου κι έδωσαν κάτι άυλο στην κίνησή του… Ικανοποιητικότερη ήταν η εμφάνιση των Σατύρων που παρουσιάστηκαν μισόγυμνοι και σκεπασμένοι μονάχα μ΄ένα δέρμα ζώου …Αρκετή ζωηρότητα πρόσθεσε στο σατυρικό δράμα και η είσοδος στη σκηνή ενός ολόκληρου κοπαδιού από αγελάδες και κατσίκια. Το truc όμως είναι τόσο εύκολο να το διανοηθεί ένας σκηνοθέτης που θα ανεβάσει έργο σε υπαίθριο θέατρο ώστε δεν μπορεί να θεωρηθεί εύρημά του…»
Μετά το 1926, οι Ιχνευτές δεν απασχολούν το παγκόσμιο θεατρικό γίγνεσθαι, αντίθετα πολλές μελέτες και αναλύσεις από φιλολόγους και ερευνητές δημοσιεύθηκαν.
«Ιχνευτές», εν Ελλάδι
Το 1932, πρώτος ο Δημήτριος Σαρρός, τυπώνει στα Νέα Ελληνικά μια συνεπή μετάφραση συνοδευόμενη από μια αξιόλογη μελέτη. Το 1934 ο Εμμανουήλ Δαυίδ παρουσιάζει νέα μετάφραση συμπληρωμένη, έμμετρη και ομοιοκατάληκτη,και ο ίδιος δηλώνει (ακόμα και στον τίτλο της) σαν πρότυπό του την από εικοσαετίας συμπλήρωση του γερμανού Carl Robert. Είναι αυτή, η ίδια μετάφραση, που θα ακούσουμε στην Επίδαυρο φέτος στην παράσταση του Μιχαήλ Μαρμαρινού. Ο Πέτρος Μαρκάκης, θα είναι ο τρίτος που θα μεταφράσει το σατυρικό αυτό δράμα το 1942 σε μια απόδοση που «παύει να είναι μετάφραση αλλά ελεύθερη διασκευή» όπως γράφει ο ίδιος στην εισαγωγή του. Το 1973, ο Θωμάς Λαλαπάνος μεταφράζει τους Ιχνευτές και η μετάφρασή του περιλαμβάνεται στην Βιβλιοθήκη των Ελλήνων (Ελληνικός Εκδότικός Οργανισμός). Από τις μελέτες για τους Ιχνευτές ξεχωρίζει το βιβλίο του Νίκου Χουρμουζιάδη «Σατυρικά». Το βιβλίο αποτελούσε τουλάχιστον μέχρι το 1990 το μοναδικό ελληνικό θεωρητικό έργο για τα σατυρικά δράματα «Ιχνευτές» και «Κύκλωπας».
Η πρώτη σκηνική αναπαράσταση του έργου στην Ελλάδα έρχεται από έναν ετερόδοξο μάλλον δρόμο. Είναι ο παράδοξος χορός των Σατύρων, που ιντριγκάρει και εμπνέει τη χορογράφο Ζουζού Νικολούδη να συμπεριλάβει το 1973 χορικά αποσπάσματα σε μια παράσταση που περιέλάμβανε ως ενιαία σύνθεση κομμάτια χορικών από τραγωδίες με τον γενικό τίτλο «Χορικά». Ο Χρήστος Τσάγκας έπαιζε τον Σειληνό. Έκτοτε θα πάρει πολύ χρόνο και πολλές αναζητήσεις και συζητήσεις για να ανεβεί το έργο για πρώτη φορά σε Ελληνική ορχήστρα.
Το 1979 ο Γιώργος Χατζηδακης συζητάει με το Θέατρο της Ρόδου και τον Ζαχαρία Αγγελάκο για νέα μετάφραση, συμπλήρωση και ανέβασμα του έργου. Ο προϋπολογισμός του όλου εγχειρήματος ανάγεται στα 2.500.000 δραχμές (ποσό υπέρογκο για την εποχή του). Ο Γιώργος Χατζηδάκης προτείνει τον Γιάννη Μαρκόπουλο να εισηγηθεί της μουσικής, και ο συνθέτης προτείνει τον Πλούταρχο Καϊτατζή για τη σκηνοθεσία, Σειληνός θα ήταν ο ίδιος ο Ζαχαρίας Αγγελάκος, κορυφαίος ο Νίκος Χατζηπαππάς και Κυλλήνη η Μπέτυ Αρβανίτη. Η ακύρωση της υποσχεθείσας κρατικής επιχορήγησης οδήγησε τους συντελεστές στην ματαίωση της παράστασης.
Το 1987, ολοκληρώνεται το Κατράκειο Θέατρο στη Νίκαια και ο Γιώργος Χατζηδάκης δέχεται πρόταση από τον τότε δήμαρχο Νίκαίας Στέλιο Λογοθέτη, ώστε το νέο αυτό θέατρο να εγκαινιαστεί με τους Ιχνευτές, αλλά και αυτή η πρόταση ναυαγεί. Ο Γιώργος Χατζηδάκης, προτείνει στον Αντώνη Βουγιούκα (ο οποίος βρίσκεται στη Μασσαλία) να ανεβάσει το έργο στην Ελλάδα σε συνεργασία με κάποιο ΔΗΠΕΘΕ (με προτίμηση στο ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης) αλλά και αυτή η πρόταση δεν ευδοκιμεί. Ο σκηνοθέτης Κώστας Κιντής ενδιαφέρεται για λογαριασμό των Αισχύλειων στην Ελευσίνα αλλά και πάλι λόγω του υψηλού πρoϋπολογισμού, ο δήμος οπισθοχωρεί. Για την ίδια παράσταση, ο Κώστας Χρονόπουλος είχε έρθει σε επαφή με το BBC για ένα αφιέρωμα από το αγγλικό κανάλι για την προετοιμασία της.
Το 1988, ο Άγγλος ποιητής Tonny Harrison, γράφει εκ νέου μια δραματουργική σύνθεση, η οποία περιέχει μεγάλο μέρος από το αυθεντικό κείμενο του Σοφοκλή και το παρουσιάζει σε πρώτη παγκόσμια παράσταση στους Δελφούς, πριν παρασταθεί στην χώρα του, το οποίο όμως απέχει από την όλη προβληματική του έργου. Την ίδια χρονιά, Ούγγρος θεατρικός συγγραφέας Miklos Hubai, παθιασμένος με την κλασική αρχαιότητα και λάτρης του Σοφοκλή, προσαρμόζει και συμπληρώνει τους Ιχνευτές και τους ανεβάζει σε παράσταση στην Ιταλία σε μετάφραση του Sauro Albisani.
Τελικά το 1991, με την επιμονή του Γιώργου Χατζηδάκη, οι Ιχνευτές παίρνουν σκηνική σάρκα και οστά στην Ελλάδα. Σε μετάφραση και σκηνοθεσία του ίδιου, το έργο συμπληρώνεται με ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, τη μουσική αναλαμβάνει ο Κώστας Σπυρόπουλος (σε ενορχηστρώσεις του Σάκη Τσιλίκη), τα σκηνικά και τα κοστούμια η Ασπασία Παπαδοπετράκη, τις μάσκες ο Τάσος Αμπατζής και τις χορογραφίες η Μαρία Γκούτη. Το έργο ερμηνεύεται από τον θίασο Νέα Θεώρηση και στη διανομή θα συναντήσουμε τους Γιάννη Θωμά στο ρόλο του ποιητή –Σειλινού, τη Χρύσα Δρακοπούλου στον ρόλο του Ερμή, την Ελένη Παπαδοπούλου στο ρόλο της Κυλλήνης ενώ Απόλλωνας ήταν ο Γρηγόρης Τουμασάτος. Η πρεμιέρα γίνεται στη σκιά της Ακρόπολης, μια ανάσα από το Θέατρο Διονύσου και με τις πικροδάφνες της Αρεοπαγίτου ως φυσικό σκηνικό.
Ο Γιώργος Χατζηδάκης ανακαλύπτει την άμεση σχέση και αλληλεπίδραση του κειμένου του Σοφοκλή με τον Ομηρικό Ύμνο, τον οποίο εντέχνως τον μεταμοσχεύει και τον ομογενοποιεί με το ίδιο το έργο . Ο ίδιος, θα πει: «Στη δική μου προσπάθεια, έβαλα σαν όρο να μην βγω έξω από τα όρια του ίδιου του έργου και του Ομηρικού Ύμνου. Ολόκληρη η πρότασή μου δουλεύτηκε μέσα στα αυστηρά πλαίσια των δύο αρχαίων κειμένων… προτίμησα το δεκαπεντασύλλαβο της δημοτικής μας ποίησης , γιατί νομίζω πως μόνο έτσι αποδίδεται η αίσθηση του βουνού, του λόγγου, της ποιμενικής και αγροτικής ζωής που κυριαρχεί στο σατυρικό δράμα του μακρινού μας προγόνου…». Ένα χρόνο μετά θα ακολουθήσει υπό την αιγίδα του Αμερικανικού Κολλεγίου νέα σειρά παραστάσεων όπου στην διανομή θα συναντήσουμε τον Κώστα Κινή στο ρόλο του Ποιητή-Σειληνού και τον Απόστολο Γκλέτσο στο ρόλο του Απόλλωνα, αυτήν την φορά στο Θέατρο ΕΑΤ-ΕΣΑ (το οποίο δεν υπάρχει πλέον) πίσω από το σημερινό Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
Το 2006-2007 ο Γιώργος Χατζηδάκης υπό την Αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας παρουσιάζει το έργο υπό τον τίτλο «Η λύρα του Απόλλωνα», και με την συμμετοχή σπουδαστών της δραματικής σχολής Θεμέλιο σε μια περιοδεία ανά την Ελλάδα με σταθμούς 42 γυμνάσια και λύκεια της χώρας.
Το 2010 ο Γιάγκος Ανδρεάδης μεταφράζει και διασκευάζει το έργο, το οποίο ο Δήμος Αβδελιώδης το παρουσιάζει σε παράσταση η οποία είναι αποτέλεσμα σεμιναρίου πάνω στο Σατυρικό Δράμα του Πάντειου Πανεπιστημίου και στην οποία μετέχουν επαγγελματίες και ερασιτέχνες ηθοποιοί.
Οι «Ιχνευτές» σήμερα
Έντεκα χρόνια μετά ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, αναλαμβάνει το δύσκολο έργο να αναβιώσει και να παρουσιάσει το σατυρικό αυτό δράμα του Σοφοκλή στη σύγχρονη ελληνική θεατρική πραγματικότητα, με όπλο του την ιστορική έμμετρη απόδοση του Εμμανουήλ Δαυίδ. Τον Απόλλωνα θα ερμηνεύσει ο Χάρης Φραγκούλης, τον Σειληνό ο Σταμάτης Κραουνάκης, την Κυλλήνη η Αμαλία Μουτούση ενώ τον Ερμή θα υποδυθεί ο Steve Katona. Στον Χορό Σατυρων θα συναντήσουμε τους Λάμπρο Γραμματικό, Adrian Frieling, Αλεξάνδρα Καζάζου, Τάσο Καραχάλιο, Χρήστο Κραγιόπουλο, Άγγελο Νεράντζη, Ηλέκτρα Νικολούζου, Μάνο Πετράκη, Θεοδώρα Τζήμου, Ανδρομάχη Φουντουλίδου. Τη μουσική που εισηγείται ο Billy Bultheel, θα εκτελέσουν επί σκηνής οι Μενέλαος Μωραΐτης τούμπα, Σπύρος Βέργης ευφώνιο, Δημήτρης Αλεξανδράκης τούμπα, Λεωνίδας Παλαμιώτης ευφώνιο. Τα σκηνικά και τα κοστούμια έχει επιμεληθεί ο Γιώργος Σαπουντζής, τα φώτα υπογράφει η Ελευθερία Ντεκώ, ενώ την κίνηση και χορογραφία έχει διδάξει ο Τάσος Καραχάλιος.
Η παράσταση παίχτηκε στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου στις 23,24,25 Ιουλίου στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου 2021 και θα παιχτεί στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού στις 15 και 16 Σεπτεμβρίου.
•Διαβάστε την κριτική μας για την παράσταση που ανέβηκε στην Επίδαυρο εδώ
ΥΓ Θερμές ευχαριστίες στον σκηνοθέτη, κριτικό και θεωρητικό του Θεάτρου Γιώργο Χατζηδάκη για την απλόχερη και γενναιόδωρη διάθεση τόσο χρόνου τηλεφωνικών επαφών και δια ζώσης συναντήσεων και συζητήσεων όσο και πολύτιμου και σπάνιου αρχειακού και φωτογραφικού υλικού για την εκπόνηση του παρόντος αφιερώματος.
Πηγές: Θεατρικά γεγονότα και ζητήματα, Τεύχος 5 , Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1990
«Σάτυροι και Λαγωνικά» του Theodor Reinach (μετάφραση Μαίη Σεβαστοπούλου)
«Σάτυροι Ιχνευτές» του Miklos Hubay (μετάφραση Μαίη Σεβαστοπούλου)
«Στα ίχνη των Ιχνευτών» του Γιώργου Χατζηδάκη
