Πάνε δυο χρόνια που κυκλοφόρησε στα ελληνικά το βιβλίο του Karsten Harries Η Ηθική Λειτουργία της Αρχιτεκτονικής, και ίσως είναι καιρός να ακουστεί κάτι άλλο εκτός από διθυραμβικές κριτικές
κριτική – Παύλος Λέφας*
Ξεκινάω με μια παραδοχή. Την ελληνική έκδοση δεν την διάβασα. Γιατί είχα υπ’ όψιν μου το πρωτότυπο, που εκδόθηκε από το MIT Press το 1998.
Σπάνια εκδίδονται βιβλία με τόσο παραπλανητικό τίτλο, τόσο μέτριας ποιότητας, από τόσο αναγνωρισμένους εκδοτικούς οίκους, και που λαμβάνουν τόσο μεγάλες διακρίσεις.
Μην περιμένετε να βρείτε απαντήσεις, ή έστω κάποιες νύξεις, σε αυτό το οποίο φαίνεται να υπόσχεται ο τίτλος.
Το μόνο που κάνει ο Harries είναι να προσπαθεί να αποδείξει ότι η «ηθική λειτουργία της αρχιτεκτονικής είναι να βοηθήσει τους ανθρώπους να αρθρώσουν ένα κοινό ήθος» [σ.σ. έτσι αποδίδει η ελληνική έκδοση το ethos] (σελ. 4).
Όμως το ήθος κατά Harries δεν έχει να κάνει με το χαρακτήρα του ανθρώπου, την με μέτρο και αξιοπρέπεια συμπεριφορά, το σεβασμό προς εαυτόν και άλλους, σύμφωνα με το τρέχον νόημα της λέξης, αλλά «τον τρόπο που οι άνθρωποι υπάρχουν στον κόσμο: τον τρόπο με τον οποίο κατοικούν» (σελ. 4). Η ηθική λειτουργία της αρχιτεκτονικής είναι «να βοηθήσει τους ανθρώπουν να κατοικήσουν», λέει, βασιζόμενος σε μια από τις αρχαιοελληνικές σημασίες της λέξης, που σήμαινε αυτό που έχουμε συνηθίσει, το μέρος με το οποίο έχουμε εξοικειωθεί.
Όλο το βιβλίο, λοπόν, δεν είναι παρά μια ανάλυση της έννοιας της κατοίκησης του Heidegger, που το όνομά του εμφανίζεται τουλάχιστον 165 φορές σε 75 σελίδες του βιβλίου. Όχι και πρωτοκλασάτη ανάλυση, αν έχει κανείς ως μέτρο αυτά που έγραφε ο Christian Norberg Schulz δύο δεκαετίες πριν τον Harries.
Ας δούμε πρώτα-πρώτα δείγματα γραφής του Harries. Γυρνάω στη σελίδα 190. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι ο ναός του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη έχει την είσοδό του στραμμένη ανατολικά, «όπως οι αρχαιοελληνικοί ναοί», μια ανεπίτρεπτη γενίκευση που επί πλέον παραγνωρίζει τις επιδράσεις των εβραϊκών τελετουργιών, τα προϋφιστάμενα κτήρια, και τη θέση του Αγίου Πέτρου σε σχέση με το κέντρο της Ρώμης.
Κατά τον Harries o προσανατολισμός αυτός υποστήριζε εκδηλώσεις λατρείας του ήλιου και γι’ αυτό συνάντησε αντιδράσεις, μεταξύ άλλων και από τον Πάπα Λέοντα τον Ι, στα μέσα του 5ου κ.ε. αιώνα, όπως, λέει, φαίνεται σε μια μη κατονομαζόμενη ομιλία του, απόσπασμα της οποίας παραθέτει. Πηγή στην οποία παραπέμπει: όχι ο ίδιος ο Λέων Ι, άλλα ένα βιβλίο του 1937, ενός ιστορικού τέχνης, ειδικού στη φωτογράφηση κτηρίων, του Carl Lamb, για την μπαρόκ εκκλησία της Wies! Βιβλιογραφική αναφορά που θεωρείται απαράδεκτη σε φοιτητική προπτυχιακή εργασία γίνεται δεκτή από το ΜΙΤ Press.
Αν κάνει κάποιος τον κόπο να βρεί ολόκληρο το Κήρυγμα 27 του Λέοντα Ι θα διαπιστώσει ότι δεν υποστηρίζει την αφήγηση του Harries. Δεν λέει τίποτε για τον προσανατολισμό της εκκλησίας. Ο καθηγητής του Yale έβαλε το απόσπασμα μετά από μια δική του πρόταση, όχι μετά από πρόταση του Λέοντα, χειραγωγώντας την ανάγνωση, παραπλανώντας τον αναγνώστη.
Ο Karsten Harries συνεχίζει ακάθεκτος στην ίδια σελίδα 190: «για να αντιμετωπιστούν τέτοιες εκδηλώσεις παγανισμού, ο προσανατολισμός της εκκλησίας αντιστράφηκε (σ.σ. του Αγίου Πέτρου ή γενικά των εκκλησιών; Η τέχνη της ασάφειας)…. Μετά το Μεσαίωνα αυτός ο προσανατολισμός χάνει πολλή από την παλιότερη σημασία του». Γιατί συνέβη αυτό ; Ο κ. καθηγητής δεν αισθάνεται υποχρεωμένος να μας εξηγήσει. Μια στιγμή. Μετά το Μεσαίωνα; Μετά δηλαδή το 1400; Μια γρήγορη ματιά στον προσανατολισμό κάποιων παλιών εκκλησιών της Ρώμης μας δίνει: Santa Maria Maggiore περ. 430κ.ε: +315 μοίρες (0 μοίρες = βορράς, +90=ανατολή, +270=δύση), San Paolo fuori le Mure περ. 325 κ.ε: +105 μοίρες, San Giovanni in Laterano περ. 325 κ.ε.: +260 μοίρες, Santa Sabina περ. 430κ.ε.: +60 μοίρες, Santa Maria in Cosmedin περ. 780κ.ε.: +135 μοίρες, Santa Maria in Aracoeli, περ. 580 κ.ε.: +75 μοίρες, San Lorenzo in Lucina, περ. 1130κ.ε: +175 μοίρες, San Lorenzo fuori le Mura, περ. 520 κ.ε: +75 μοίρες, San Pancrazio, περ. 500 κ.ε.: +315 μοίρες.
Δηλαδή, ανοησίες….
Ή μήπως δεν είναι ανοησίες;
Η έκδοση ενός βιβλίου από έναν εκδοτικό οίκο σαν τον MIT Press κλείνει τη συζήτηση για το θέμα που πραγματεύεται για τα επόμενα 30 χρόνια.
Ο Harries κατάφερε να γραψει 400 σελίδες πηγαίνοντας την κουβέντα στην «κατοίκηση», και αγνοώντας πλήρως τα τεράστια ζητήματα ηθικής που συνδέονται με την αρχιτεκτονική.
Τα ζητήματα αποπροσανατολισμού του κοινού, τα ζητήματα απορρόφησης πόρων εις βάρος άλλων ζωτικών παροχών, της ωραιοποίησης συχνά κτηνώδους εξουσίας, της χειραγώγησης της μνήμης, της σύγκρουσης συμφερόντων, του εγωισμού των «δημιουργών», του αποκλεισμού των πολλών από τη διαδικασία ορισμού του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν, και δεκάδες άλλα, δεν τίθενται προς συζήτηση.
Το που οδηγεί το μοντέλο που κατασκεύασε ο Harries φαίνεται στο εξής απόσπασμα: «Η υπερηφάνεια έκτισε τους καθεδρικούς ναούς» (σελ 184). Όχι οι εξαναγκασμοί, όχι οι απειλές της κόλασης, όχι η πλύση εγκεφάλου. Οι τεχνίτες από υπερηφάνεια και μόνο σκάλιζαν πέτρες 80 μέτρα πάνω από τη γη, όταν ζούσαν σε σπίτια με δάπεδο από πατημένο χώμα και πέθαιναν πριν την ώρα τους από τη φυματίωση. Και αυτό δεν είναι θέμα προς σχολιασμό από ένα συγγραφέα που γραφει για αρχιτεκτονική και ηθική. Μόνο η υπερηφάνεια…
Σε μια εποχή που το είχε απόλυτη ανάγκη, την εποχή της δημιουργίας του συστήματος των αρχιτεκτόνων -σταρ και της επικράτησης ως απολύτου κριτηρίου της αρχιτεκτονικής του μορφολογικού πειραματισμού ως απόδειξης της ελευθερίας που υποσχόταν ο ανεξέλεγκτος νεο-φιλελευθερισμός, o Harries ενταφίασε το ζήτημα της ηθικής στην αρχιτεκτονική που είχε θέσει -αν και όχι απαντήσει- ο μοντερνισμός. Ας μην ταϊζόμαστε με τέτοιας ποιότητας γραπτά.
*Δρ. Αρχιτέκτων Μηχανικός
Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής Τμήματος Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρών
