Κώστας Β. Ζήσης
Αν το θέατρο αποτελεί την «μορφοποίηση» μιας συγκεκριμένης συγγραφικής μυθοπλασίας, βασισμένης στην αναπαράσταση χαρακτήρων, αντιλήψεων, σχέσεων και καταστάσεων, το θέατρο μνήμης με αφετηρία το θέατρο ντοκουμέντο καταπιάνεται με την ύστερη συλλογική πρόσληψη ιστορικών γεγονότων. Οι θεατρικοί κώδικες (αφήγηση, διάλογος, μουσική, τραγούδι, φώτα, σκηνικά, κοστούμια κλπ) μπαίνουν στην υπηρεσία αυτής της χρονικής μετατόπισης και της σκηνικής μεταγραφής. Αναπόφευκτα, ανοίγεται ένα πεδίο ελεύθερο σε προβληματισμούς και αναστοχασμούς πάνω στο ιστορικό γίγνεσθαι και μπαίνουν ζητήματα «ιστορικής αλήθειας» ή αντικειμενικότητας μιας και το ζητούμενο δεν είναι πλέον η ιστορική γνώση (αυτή προϋπάρχει και προσφέρει την πρώτη ύλη) αλλά η συνείδηση της ιστορικής μνήμης. Η μυθοπλασία, παραχωρεί τη θέση της στην έρευνα, η οποία επιβάλλεται του κειμένου με τις λογοτεχνικές εξάρσεις να υποχωρούν.
Παρόλα αυτά το θέατρο μνήμης όπως και το θέατρο ντοκουμέντο, σε καμία περίπτωση δεν εμμένουν αποκλειστικά και μόνο στην ιστορική θεματογραφία τους, μιας και σε αυτήν την περίπτωση θα μιλούσαμε μόνο για ιστορία και όχι για θέατρο. Ο κοινωνικός χαρακτήρας τους, οι ιδεολογικοπολιτικές συγκρούσεις , η επιρροή και η επίδραση της ιστορίας σε πρόσωπα και στο ίδιο το κοινωνικό σύνολο σε συνδυασμό με την τοποθέτηση των ιστορικών-προσώπων χαρακτήρων του στο μικροσκόπιο της έρευνας με διάθεση απολογισμού και επαναπροσδιορισμού των ενεργειών τους, δίνουν ένα υλικό ικανό να διεγείρει όλες τις αισθήσεις του κοινού και την συνάντησή του με μια ξεχωριστή θεατρική εμπειρία. Και βεβαίως εκείνο που κάνει ακόμη πιο ενδιαφέρον το θέατρο μνήμης, είναι το γεγονός πως εκ φύσεως είναι ένα είδος που εξελίσσεται, ανανεώνεται και επαναπροσδιορίζεται στον παρόντα χρόνο, μιας και η ανοιχτή επικοινωνία που προσφέρει επιτρέπει ακόμα και την διαδραστική παρέμβαση.
Δύο παραστάσεις παίζονται αυτήν την περίοδο στην θεατρική Αθήνα, όπου η ιστορική μνήμη περνάει μέσα από τα μονοπάτια της έρευνας: «Ματαρόα, που πας καραβάκι με τέτοιον καιρό» από την νεοσύστατη ομάδα RMS Mataroa, στην Κάμιρο στην Κυψέλη και «Η εκπαίδευση εις τα του οίκου δια νεαράς κορασίδας» από την ομάδα 4FRONTAL στο Θέατρο του Νέου Κόσμου. Δύο παραστάσεις-πρότυπα αυτού του θεάτρου μνήμης, που προσφέρουν πέρα από γνώση και τέρψη, υλικό για σκέψη και προβληματισμό.
«Ματαρόα, που πας καραβάκι με τέτοιον καιρό», οι RMS Mataroa στην Κάμιρο
Ένα ταξίδι που λίγοι γνωρίζουν μιας και η επικρατούσα μεταπολεμική αστική ιδεολογία και εξουσία του νεολληνικού κράτους, φρόντισε επιμελώς να παραμείνει θαμμένο στο περιθώριο της ιστορίας, ελπίζοντας στην αποσιώπηση ενός ακόμη ιστορικού εγκλήματος που συντελούνταν από την εκδικητική πολιτική της: η αποπομπή, η λογοκρισία και ο αποκλεισμός σύσσωμης σχεδόν της ελληνικής διανόησης με την υποταγή της ή την εξορία, τα βασανιστήρια ακόμα και τον θάνατο, να είναι οι μόνες πλέον προοπτικές που είχε. Το 1945, με τη φροντίδα του ζεύγους Μιλιέξ, του Γαλλικού Ινστιούτου και του διευθυντή του Οκτάβιου Μερλιέ, 140 έλληνες διανοούμενοι της Αριστεράς κυρίως, καλλιτέχνες και επιστήμονες, επιβιβάζονται στο καράβι «Ματαρόα» σε ένα ταξίδι διαφυγής, επιβίωσης και καλλιτεχνικής και επιστημονικής καταφυγής, για το Παρίσι όπου με την μορφή υποτροφίας, τους παρέχεται άσυλο. Η λεγόμενη «Υποτροφιάδα» είναι πλέον ιστορικό γεγονός και ανάμεσα στα μέλη της θα συναντήσουμε ανθρώπους που μεγαλούργησαν όχι μόνο στην ελληνική αλλά και στην παγκόσμια Σκέψη, στις Επιστήμες και στα Γράμματα. Πολλοί από αυτούς επέστρεψαν κάποια στιγμή στην Ελλάδα, άλλοι ακολούθησαν για πάντα το δρόμο της Διασποράς.
Η ομάδα του RMS MATAROA, ζωντανεύει ξανά αυτό το ταξίδι στη μικρή σκηνή της Καμίρου στην Κυψέλη. Οι Μάνος Βαβαδάκης, Κατερίνα Ζησούδη και Κατερίνα Παπανδρέου στέκονται και πάλι στην αποβάθρα του Πειραιά, επιβιβάζονται στο Ματαρόα, μετά σε τρένα μέχρι την άφιξη τους στο Παρίσι, όπου το σκηνικό κατάστρωμα μετατρέπεται σε φοιτητικό δωμάτιο και μεταφέρουν με παλμό, θέρμη, ικμάδα και ζέση τη ζωή, τα καρδιοχτύπια, τους προβληματισμούς, τα διλήμματα, τους αγώνες, τις σκέψεις και τα αισθήματα αυτών των νέων παιδιών, την τριβή τους με τη γαλλική διανόηση, που ενώ σήμερα στα δικά μας μάτια φαντάζουν σαν ιερά τέρατα, τότε ήταν μόνο παιδιά που πίστεψαν και συστρατεύθηκαν για μια καλύτερη και δικαιότερη κοινωνία.
Η Έλλη Αλεξίου, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Μέμος Μακρής, ο Κώστας Αξελός, η Μάτση Χατζηλαζάρου, ο Εμμανουήκ Κριαράς, ο Νίκος Σβορώνος,, η Νέλλη Ανδρικοπούλου κ.α. γίνονται η Έλλη, ο Κορνήλιος, ο Μέμος, ο Κώστας, η Μάτση, ο Μανώλης, ο Νίκος, η Νέλλη (πολλές φορές και σε βάρος της δραματουργικής ταυτοποίησης ονομάτων και προσώπων, αλλά ωστόσο το ζουμί της σκέψης τους διατυπώνεται ξεκάθαρα). Φωτογραφίες, αλληλογραφία τους, αφηγήσεις και γραπτά τους βλέπουν το φως, το ίδιο και οι ιδεολογικές και πολιτικές τους αμφιταλαντεύσεις μέσα στον κυκεώνα της εποχής (διακρίναμε ωστόσο και οφείλουμε να το καραγράψουμε μια μονομερή τάση να αναδεικνύεται η κατοπινή πολιτική διαφωνία κάποιων από αυτούς με το ΚΚΕ).
Μέσα από την παράσταση αναδεικνύεται περισσότερο η ανθρώπινη πλευρά αυτών των νέων παιδιών με όλες τις δυνατότητες της και τις αδυναμίες της, χωρίς να στέκεται στο έργο τους, τη σταδιοδρομία τους και τα επιτεύγματά τους. Με αφήγηση, διάλογο, μουσική, τραγούδι και πρόζα να δημιουργούν ένα νοσταλγικό σκηνικό σύμπλεγμα. Και ενώ όπως λένε οι συντελεστές στόχευσαν στην «απομάγευση» του μυθικού αυτού ταξιδιού, συνειδητοποιείς μέσα από την παράσταση την μαγεία του κανονικού ανθρώπου που αγαπά, κλαίει, γελάει , θυμώνει, νευριάζει, τσακώνεται, επαναστατεί , του κανονικού γεμάτου αισθήσεις και αισθήματα ανθρώπου.
Υγ Η ομάδα του RMS MATAROA αποτελείται από τους Μάνο Βαβαδάκη, Στέλλα Βογιατζάκη, Χαρά – Μάτα Γιαννάτου, Κατερίνα Ζησούδη, Κατερίνα Παπανδρέου και Κωνσταντίνο Πλεμμένο.
«Η εκπαίδευση εις τα του οίκου δια νεαράς κορασίδας», η Ομάδα 4Frontal στο Θέατρο του Νέου Κόσμου
Στην ολόφρεσκη αυτή δουλειά των 4Frontal, μια ομάδα με αξιοζήλευτη πορεία στα θεατρικά δρώμενα της χώρας μας, με στίγμα και αποτύπωμα, η οποία κυρίως καταπιάνεται με τη δραματοποίση ελληνικής λογοτεχνίας, η πρώτη ύλη της είναι πλούσια και άκρως ανοιχτή στην έρευνα: Ελληνίδες που διέπρεψαν στην Ελλάδα, ανά τους αιώνας, θέτοντας την γυναίκα στο επίκεντρο της κοινωνίας. Γυναίκες που έσπασαν τα δεσμά τους, σήκωσαν κεφάλι στα πατριαρχικά πρότυπα και παραδόσεις, ξεχώρισαν, μεγαλούργησαν από την αρχαιότητα έως τις ημέρες μας. Ποιήτριες, συγγραφείς, ηθοποιοί, αθλήτριες, πολιτικοί, δημοσιογράφοι, τραγουδίστριες, γιατροί, αγωνίστριες κλπ οι ζωές τους και τα επιτεύγματα τους γίνονται οι βατήρες για προβληματισμό για μια ουσιαστικότερη χειραφέτηση του γυναικείου φύλλου .
Δύο είναι οι άξονες που κινείται η παράσταση που συνσκηνοθέτησαν οι Χάρης Κρεμμύδας και Θανάσης Ζερίτης: από τη μια ο δραματουργικός άξονας που αναπαριστά τη στείρα διδασκαλία προτύπων και στερεοτύπων που κρατάν δέσμια τη γυναίκα μέσα από το σχήμα της συντηρητικής δασκάλας και των μαθητριών μιας άλλης εποχής (μέσα στα εύστοχα σκηνικά και κοστούμια της Γεωργίας Μπούρδα), μια συνθήκη με έντονα κωμικά στοιχεία, και από την άλλη η εύσχημη αναφορά και εξιστόρηση των ιστορικών γυναικείων προσώπων και της προσφοράς τους στην εξέλιξη της κοινωνίας, με την μορφή μανιφέστου. Η αλήθεια, είναι , ότι η μείξη αυτών των δύο αξόνων, θολώνει κάπως τις προθέσεις της παράστασης, δημιουργώντας μια δραματουργική επανάληψη (σκετς-αναφορά, σκετς-αναφορά) που καταλήγει να είναι προβλέψιμη και να μειώνει τη δυναμική της.
Βεβαίως, καταλαβαίνει κανείς ότι υπάρχει μια μεγάλη έρευνα από πίσω που αφορά αυτές τις προσωπικότητες, υπάρχει όμως και ένα ιστορικό λάθος (το δικαίωμα της ψήφου στην Ελλάδα, δεν δόθηκε για πρώτη φορά το 1952, αλλά το 1944 από το ΕΑΜ που μάλιστα οι γυναίκες είχαν δικαίωμα και του εκλέγεσθαι, και που η μετέπειτα κυρίαρχη ιδεολογία το πήρε πίσω, το δικαίωμα του εκλέγεσθαι «επαναπαραχωρήθηκε» το 1956) όπως και κάποια άστοχα στεροεοτυπικά φεμινιστικά τσιτάτα, που δυστυχώς η παράσταση δεν καταφέρνει να τα υπερπηδήσει και να παραμείνει στην ουσία του γυναικείου ζητήματος (πχ πόσες γυναίκες πρωθυπουργοί υπάρχουν, χωρίς να εξετάζεται η ουσία του έργου τους και κατά πόσο πρόσφεραν στην καλυτέρευση της γυναικείας θέσης).
Στην παράσταση θα ακούσουμε ανάμεσα σε άλλες για την Καλλιρρόη Παρρέν, την Μαρίκα Κοτοπούλη, την Άβρα Θεοδωροπούλου, την Σαπφώ, την Ασπασία , την Τελέσιλα, την Διοτίμα, την Υπατία, την Βικτώρια Θεοδώρου, την Σωτηρία Μπέλλου, την Δομνίτσα Λανίτου, την Μαρία Παπαδοπούλου, την Μελίνα Μερκούρη, την Ελένη Παντελίδου και άλλες όλες γυναίκες που άφησαν το χέρι της πατριαρχίας και ξεχώρισαν. Θα ακούσουμε ως συναισθηματικό επιστέγασμα, και την ιστορία της άσημης Αργυρούλας που ενώ προσπάθησε να σηκώσει κεφάλι, οδηγήθηκε στο έγκλημα.
Η παράσταση έχει ροή, έχει σκηνική επικοινωνία ανάμεσα στις Ελένη Κουτσιούμπα, Νεφέλη Μαϊστράλη (που συγκροτούν το άσπρο-μαύρο της καλής και κακής μαθήτριας) και Αριστέα Σταφυλαράκη η οποία υπερβάλλει σε σκηνές στη θέρμη της συντηρητικής δασκάλας, και έχει πολύ όμορφη μουσική με την επιμέλεια του Σταύρου Γιαννουλάδη και κίνηση του Πάνου Τοψίδη.
