«Η κόλαση είναι οι άλλοι» είναι μια διάσημη φράση από το υπαρξιστικό θεατρικό έργο “Κεκλεισμένων των θυρών” του Γάλλου φιλοσόφου Ζαν-Πoλ Σαρτρ. Στο έργο αυτό υποστηρίζει ότι οι ανθρώπινες σχέσεις είναι ουσιαστικά γεμάτες συγκρούσεις. Αυτή η προσέγγιση διατρέχει και τη σκέψη του Σαρτρ στο βιβλίο του “Το είναι και το μηδέν”.
1. Κεκλεισμένων των θυρών
Το θεατρικό αυτό έργο ανοίγει με τους τρεις βασικούς χαρακτήρες του – Γκαρσέν, Ινές και Εστέλ- να οδηγούνται σε ένα σαλόνι. Δεν γνωρίζουν ο ένας τον άλλον, αλλά ξέρουν ότι είναι νεκροί και βρίσκονται στην κόλαση. Η κόλαση δεν είναι αυτό που θα περίμενε κανείς. Απουσιάζουν οι διάβολοι. Αφού πρώτα αρχίσει ο ένας να εκνευρίζει τον άλλον, η Ινές θα αντιληφθεί την αλήθεια για την κατάστασή τους. Καθένας τους θα ενεργήσει ως βασανιστής των δύο άλλων.
Ο Γκαρσέν είναι δημοσιογράφος που αρνήθηκε να πολεμήσει καθώς είναι φιλειρηνιστής. Ανησυχεί ωστόσο ότι είναι δειλός. Χρειάζεται κάποιον να τον διαβεβαιώσει για το αντίθετο. Στρέφεται στην Εστέλ όμως η άποψή της χάνει τη βαρύτητά της, καθώς διαπιστώνει ότι εκείνη θα έλεγε τα πάντα προκειμένου να εξασφαλίσει την προσοχή και την αγάπη ενός άντρα. Στη συνέχεια, ο Γκαρσέν απευθύνεται στην Ινές που με σαδιστικό και ζηλοτυπικό τρόπο γκρεμίζει κάθε προσδοκία του να αναγνωριστεί ως ήρωας. Το ψυχικό του βάσανο τον ωθεί να αναφωνήσει: «Η κόλαση είναι οι άλλοι!»
2. Είναι και μηδέν
Ο Σαρτρ περιγράφει μια σκοτεινή εικόνα των ανθρώπινων σχέσεων. Λέει ότι οι σχέσεις χαρακτηρίζονται από έναν συνεχή αγώνα για την ελευθερία, που είναι το μόνο πράγμα που έχει πραγματικά σημασία. Αυτή η ένταση προκύπτει επειδή είτε αντιμετωπίζουμε άλλους ανθρώπους ως αντικείμενα (υπονομεύοντας την ελευθερία τους), είτε επιτρέπουμε στους εαυτούς μας να αντιμετωπίζονται ως αντικείμενα από τους άλλους (υπονομεύοντας τη δική μας). Είτε έτσι είτε αλλιώς, απειλείται η ελευθερία κάποιου, οπότε η συνάντηση με ένα άλλο άτομο οδηγεί απαραίτητα σε αγώνα για κυριαρχία. Η απαισιόδοξη αυτή θέση του Σαρτρ για τις σχέσεις απαντάται στην ευρύτερη φιλοσοφία του.
3. Παρερμηνεία
Προλογίζοντας μια ηχογράφηση του έργου του «Κεκλεισμένων των θυρών» το 1964, ο Σαρτρ ισχυρίστηκε ότι η διάσημη φράση του “η κόλαση είναι οι άλλοι” συνήθως παρεξηγείται.
Ο ίδιος είπε: “Πιστεύεται ότι αυτό που εννοούσα ήταν πως οι σχέσεις μας με άλλους ανθρώπους είναι πάντα δηλητηριασμένες, κορεσμένες σχέσεις. Αλλά αυτό που εννοώ είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Θέλω να πω ότι εάν οι σχέσεις με κάποιον άλλο είναι προβληματικές, τότε αυτό το άλλο άτομο μπορεί να γίνει για μας η κόλαση.“
Εξηγεί περαιτέρω: “Εάν οι σχέσεις μου είναι κακές, βάζω τον εαυτό μου σε πλήρη εξάρτηση από κάποιον άλλο. Τότε βρίσκομαι πράγματι στην κόλαση. Και υπάρχει ένας τεράστιος αριθμός ανθρώπων στον κόσμο που είναι στην κόλαση, επειδή εξαρτώνται πάρα πολύ από την κρίση των άλλων. Αλλά αυτό δεν συνεπάγεται ότι δεν μπορεί κανείς να κάνει σχέσεις. Απλώς αναδεικνύει την κεφαλαιώδη σημασία των άλλων ανθρώπων για καθέναν από εμάς.”
Σύμφωνα με τον Σαρτρ οι κρίσεις άλλων ανθρώπων επηρεάζουν πάντα την αυτοεικόνα και τη σχέση με τον εαυτό μας. Αυτό από μόνο του δεν είναι κακό, γιατί χωρίς αυτές τις κρίσεις δεν θα μπορούσαμε πραγματικά να φτάσουμε στην αυτογνωσία. Αυτό που είναι κακό, είναι όταν αφήνουμε τους εαυτούς μας (όπως ο Γκαρσέν) να εξαρτώνται υπερβολικά από τις απόψεις των άλλων. Αυτό μπορεί να γίνει η προσωπική μας κόλαση.
4. Κακή πίστη
O Σαρτρ μιλά για μια ριζοσπαστική μεταστροφή από την “κακή πίστη” στην αυθεντικότητα, που βρίσκεται στον πυρήνα της υπαρξιακής φιλοσοφίας του. Οι άνθρωποι έχουν κακή πίστη, όταν εξαπατούν τους εαυτούς τους πιστεύοντας πως επί της ουσίας δεν είναι ελεύθεροι και υπεύθυνοι για τις πράξεις τους. Βρίσκοντας κανείς δικαιολογίες για τις πράξεις του, επινοώντας έναν ρόλο για να κρυφτεί (όπως κάνει ο Γκαρσέν) – υπηρετεί μια κακώς εννοούμενη πίστη. Οι σχέσεις που βασίζονται σε αυτό το μοντέλο είναι καταδικασμένες να αποτύχουν.
5. Ο παράδεισος είναι ο ένας για τον άλλον
Ο Σαρτρ δεν έγραψε αναλυτικότερα για τη μεταστροφή από την “κακή πίστη” προς την αυθεντικότητα. Συνέχισε όμως τον στοχασμό του πάνω στις σχέσεις. Σε μια συνέντευξη του 1971, όταν ρωτήθηκε για την περίφημη φράση του ότι «η κόλαση είναι οι άλλοι», απάντησε:
«Αλλά αυτή είναι μόνο η μία πλευρά του νομίσματος. Η άλλη πλευρά, την οποία κανείς δεν φαίνεται να αναφέρει, είναι επίσης πως «ο παράδεισος είναι ο ένας για τον άλλον». … Η κόλαση είναι η χωριστότητα, η καχυποψία, ο εγωκεντρισμός, η λαχτάρα για εξουσία, πλούτη, φήμη. Ο παράδεισος, από την άλλη πλευρά, είναι πολύ απλός – και πολύ δύσκολος με το να φροντίζουμε για τον συνάνθρωπο.
“Jean-Paul Sartre, painted portrait – DDC_7520.jpg” by Abode of Chaos is licensed under CC BY 2.0
