επιμέλεια: Ελένη Σωτάκη //
Η ελευθερία της σκέψης βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Η πρόοδος στην τεχνολογία και την ψυχολογία θα μπορούσε να προωθήσει την ελεύθερη σκέψη. Ο εσωτερικός μας κόσμος θα μπορούσε επιτέλους να προστατευτεί από προκαταλήψεις, αγκυλώσεις και δεισιδαιμονίες. Όλοι θέλουμε νέους δρόμους σκέψης. Ωστόσο αυτό δεν συμβαίνει. Κράτη και παντοδύναμες εταιρικές φίρμες μετατρέπουν αυτές τις δυνατότητες σε όπλα περιορισμού του ελεύθερου στοχασμού.
Η παρεμπόδιση της ελεύθερης σκέψης είναι μια απώλεια ζωτικής σημασίας. Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να παίρνει απόσταση από τα πράγματα και να θέτει ουσιαστικά ερωτήματα για την ύπαρξη και τη ζωή του όπως: «θέλω να αισθάνομαι έτσι;», «θέλω να είμαι αυτό το άτομο;», «θα μπορούσα να είμαι καλύτερος;».
Ο άνθρωπος δύναται να διερωτηθεί αν οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι επιθυμίες του συνάδουν με τους στόχους, τις αξίες και τα ιδανικά του. Αν υπάρχει συμφωνία, τότε αυτό προϋποθέτει έναν αυθεντικό τρόπο ύπαρξης και αυτενέργεια.
Μπορεί όμως να συμπεράνει κανείς ότι μερικές σκέψεις μοιάζει να μην είναι ολότελα δικές του. Η σκέψη: “Τσέκαρε τα λάικ και τα άνγκρι φέισες στο προφίλ σου”, για παράδειγμα, πόσο συνειδητή είναι ή πόσο αυτοματοποιημένη;
Η ελευθερία της σκέψης επιτρέπει τη δημοκρατία και είναι μέρος αυτού που μας κάνει ανθρώπους. Για να την προστατεύσουμε, πρέπει πρώτα να αναγνωρίσουμε τους εχθρούς της.
Τρεις απειλές κατά της ελευθερίας της σκέψης
Η ψυχολογική έρευνα έχει δημιουργήσει νέες αντιλήψεις για το τι επηρεάζει τις σκέψεις, τις συμπεριφορές μας και τη λήψη αποφάσεων.
Η πρώτη απειλή αφορά στο ότι τα κράτη και οι εταιρείες χρησιμοποιούν αυτήν τη γνώση για να μας κάνουν να σκεφτόμαστε και να ενεργούμε με τρόπο που εξυπηρετεί τους στόχους τους, οι οποίοι μπορεί να διαφέρουν από τους δικούς μας.
Χρησιμοποιούν αυτή τη γνώση για να μας κάνουν να στοιχηματίζουμε περισσότερο, να αγοράζουμε περισσότερο και να ξοδεύουμε περισσότερο χρόνο στα κοινωνικά μέσα. Μπορεί ακόμη και να χρησιμοποιηθεί για τον επηρεασμό της κοινής γνώμης.
Η δεύτερη απειλή προέρχεται από την εφαρμογή αλγορίθμων σε «προσωπικά δεδομένα». Όταν παρέχουμε δεδομένα σε εταιρείες, τους επιτρέπουμε να βλέπουν βαθιά μέσα μας. Αυτό μας κάνει πιο ευάλωτους στη χειραγώγηση, και όταν συνειδητοποιούμε ότι το απόρρητό μας διακυβεύεται, αυτό “παγώνει” την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε ελεύθερα.
Η τρίτη απειλή προέρχεται από την αυξανόμενη ικανότητα αποκωδικοποίησης των σκέψεών μας από τη δραστηριότητα του εγκεφάλου μας. Facebook, Microsoft και Neuralink αναπτύσσουν έρευνες για διασυνδέσεις εγκεφάλου-υπολογιστή. Αυτό θα μπορούσε να δημιουργήσει μηχανές που θα διαβάζουν τις σκέψεις μας. Η δυνατότητα απεριόριστης πρόσβασης στις σκέψεις μας δημιουργεί μία άνευ προηγουμένου απειλή για την ελευθερία μας.
Αυτές οι εξελίξεις στην τεχνολογία και την ψυχολογία ανοίγουν τις πόρτες για τα κράτη και τις εταιρείες να παραβιάζουν, να χειραγωγούν και να τιμωρούν τις σκέψεις μας. Τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό;
Ο νόμος μπορεί να μας προστατεύσει
Το διεθνές δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα δίνει το δικαίωμα στην ελευθερία σκέψης. Ωστόσο, αυτό το δικαίωμα έχει παραμεληθεί πλήρως. Δεν επικαλείται σχεδόν ποτέ στις αίθουσες των δικαστηρίων. Η επεξεργασία της ουσίας αυτού του δικαιώματος, θα μας επιτρέψει να το χρησιμοποιήσουμε για την υπεράσπιση της ψυχικής μας ιδιωτικότητας. Διαφορετικά, οι πιέσεις συμμόρφωσης θα εμποδίσουν την ελεύθερη διακίνηση ιδεών και την αναζήτηση της αλήθειας. Πρέπει να το χρησιμοποιήσουμε για να αποτρέψουμε τον χειρισμό των σκέψεών μας, είτε μέσω ψυχολογικών τεχνικών είτε μέσω απειλητικής τιμωρίας.
Η ελεύθερη σκέψη είναι καλό να προστατευθεί σε όλες τις μορφές της. Σκέψη αποτελεί για παράδειγμα και η αναζήτηση που κάνουμε στο Google ή οι ιστοσελίδες που επισκεπτόμαστε. Εάν αναγνωρίσουμε αυτές τις δραστηριότητες ως «σκέψη», τότε θα πρέπει να πληρούν τις προϋποθέσεις για απόλυτη ιδιωτικότητα. Τέλος, οι κυβερνήσεις οφείλουν να δημιουργήσουν κοινωνίες που επιτρέπουν στους πολίτες τους να σκέφτονται ελεύθερα. Στο σημείο αυτό μπορεί να συμβάλλει η ψυχολογία.
Πρόληψη χειραγώγησης
Η καλύτερη κατανόηση του μυαλού μας μπορεί να μας προστατεύσει από τη χειραγώγηση. Η σκέψη που δεν παίρνει τον χρόνο της μπορεί να κάνει λάθη. Αντίθετα, η σκέψη ως συνειδητή ελεγχόμενη διαδικασία διαρκεί περισσότερο, αλλά μπορεί να είναι πιο ακριβής. Αυτό θα μπορούσε να παίξει καθοριστικό ρόλο στη βελτίωση της λήψης αποφάσεων.
Κάνοντας ασταμάτητα κλικ σε περιεχόμενο ή διαφημίσεις από εταιρείες δεν μας επιτρέπεται να ασκήσουμε ελευθερία σκέψης. Δεν έχουμε χρόνο να επεξεργαστούμε αν οι επιθυμίες μας είναι δικές μας ή προϊόν χειραγώγησης.
Ένα περιβάλλον που υποστηρίζει την αυτονομία εξασφαλίζει την αυτενέργεια και την ελαχιστοποίηση του εξωτερικού ελέγχου, όπως ανταμοιβές και τιμωρίες. Αντίθετα, ενθαρρύνεται η επιλογή και η συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων.
Η τεχνολογία μπορεί να βοηθήσει στη δημιουργία ενός τέτοιου περιβάλλοντος. Αλλά ποιος έχει την ευθύνη για να εφαρμοστεί αυτό;
Αναλαμβάνοντας δράση
Οι κυβερνήσεις πρέπει να βοηθήσουν τους πολίτες να μάθουν από νεαρή ηλικία για το πώς λειτουργεί το μυαλό. Να δομήσουν μια κοινωνία που να διευκολύνει την ελεύθερη σκέψη. Και έχουν καθήκον να σταματήσουν εκείνους, συμπεριλαμβανομένων των εταιρειών, που θα παραβίαζαν αυτό το δικαίωμα.
Οι εταιρείες έχουν χρέος να υιοθετήσουν και να εφαρμόσουν πολιτικές προστασίας των προσωπικών δεδομένων. Μπορεί να τους ζητηθεί να δηλώσουν τα ψυχολογικά τεχνάσματα που χρησιμοποιούν για να προσπαθήσουν να διαμορφώσουν τη συμπεριφορά μας.
Και εμείς με τη σειρά μας, εκπαιδεύοντας τον εαυτό μας, υποστηρίζουμε τις αξίες της ελεύθερης σκέψης. Πρέπει να καταδικάσουμε όσους μετατρέπουν την κοινωνικότητά μας, σε μια από τις μεγαλύτερες αδυναμίες μας, χρησιμοποιώντας την ως μέσο συλλογής πληροφοριών.
Ας αναρωτηθούμε, αν προτιμάμε οι κυβερνήσεις και οι εταιρείες να διαμορφώνουν γνώμη μας για εμάς και εμείς μόνο να ακολουθούμε. Ίσως κάποιοι να ένιωθαν έτσι περισσότερο ασφαλείς.
