του Ορέστη Τριγάζη
Πόσο εξυπηρετεί την κατανόηση της νεότερης ελληνικής ιστορίας ένα σχήμα που τη βλέπει μέσα από το πρίσμα καταστροφών και θριάμβων;
Με όρους ιστορικής επιστήμης το ερώτημα «Γιατί το ελληνικό έθνος-κράτος (από το 1821) οδηγείται σε καταστροφές αλλά επιτυγχάνει – μάλλον αναπάντεχα δεδομένων των καταστροφών – αξιόλογες επιδόσεις;» δεν είναι ιστορικό. Είναι όμως βαθιά πολιτικό, όχι μόνο με την ευρεία, αλλά με τη στενή έννοια του πολιτικού εγχειρήματος. Συνιστά την επιτομή της πολιτικής/ιδεολογικής χρήσης της ιστορίας και δεν το αφορά η κατανόηση του παρελθόντος αλλά ο εκ των υστέρων απολογισμός με όρους επίδοσης.
Μια τέτοια προσέγγιση αφαιρεί από την ιστορική επιστήμη δύο κρίσιμες θεωρητικές της προϋποθέσεις: την κριτική ανάγνωση του παρελθόντος και την ενδεχομενικότητα του ιστορικού γεγονότος. Υποχρεώνει έτσι την έρευνα να προσαρμοστεί επιτακτικά στην εξήγηση της «καταστροφής» ή του «θριάμβου» αφήνοντας στο σκοτάδι κεντρικές όψεις της υπό εξέταση εποχής.
Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα μπορούν να εντοπιστούν στο πρώτο επεισόδιο της σειράς ντοκιμαντέρ που προβλήθηκε στον ΣΚΑΪ «Καταστροφές και θρίαμβοι», που επιμελείται ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Στάθης Καλύβας, και βασίζεται στο ομότιτλο βιβλίο του. Σε αυτό παρουσιάζεται η επανάσταση του 1821 κι εδώ η «καταστροφή» είναι η ήττα των Ελλήνων στο στρατιωτικό πεδίο και ο «θρίαμβος» η δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους αφού, νωρίτερα (1827), οι ξένες Δυνάμεις διέσωσαν την επανάσταση με τη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Είναι εδώ προφανής ο στόχος να ταυτιστεί ο θρίαμβος της ανεξαρτησίας με τη συμπόρευση με τη βρετανική διπλωματία χωρίς βέβαια να αναφερθούν οι δύο εμφύλιοι πόλεμοι κατά τη διάρκεια της επανάστασης ούτε οι διαρκείς εσωτερικοί ανταγωνισμοί αλλά ούτε η επιλογή του Ι. Καποδίστρια ως κυβερνήτη, τον οποίο υποστήριζε διακαώς το ρωσικό κόμμα.
Την ίδια στιγμή, καθ’ όλη τη διάρκεια του επεισοδίου γίνεται αναφορά γενικά στους Έλληνες αλλά χωρίς να προβληματικοποιείται η έννοια του έθνους ακριβώς την εποχή κατά την οποία γεννιέται. Δεν τονίζεται η παράλληλη διαδικασία διαμόρφωσης της εθνικής με κοινωνικές ταυτότητες. Ίσως αναρωτηθεί κανείς «θα έπρεπε να συμπεριλάβει αυτές τις διαστάσεις αναγκαστικά ο Καλύβας στην εκπομπή του;». Όχι βέβαια, κανείς δεν τον υποχρεώνει. Τον ενδιαφέρει πρωτίστως να προσαρμόσει την ιστορία του ελληνικού κράτους στο δίπολο καταστροφή/θρίαμβος ώστε να παγιώσει στο παρόν μια αντίληψη ιστορικού πεπρωμένου για τη χώρα που βασίζεται σε πολύ συγκεκριμένα πολιτικά κριτήρια.
Με άλλα λόγια επαναφέρει απ’ το παράθυρο τη συζήτηση για τη συμπόρευση με τη «σωστή» ή τη «λάθος» πλευρά της ιστορίας. Εκτός κι αν θεωρήσει κάποιος ότι είναι εντελώς τυχαία η έναρξη και το περιεχόμενο της εκπομπής με την ιδιότητά του ως σύμβουλος του πρωθυπουργού. Είναι φανερό ότι παράγει ιδεολογία χρησιμοποιώντας ως καμβά το παρελθόν. Είναι δικαίωμά του (και του ΣΚΑΪ και της κυβέρνησης), αρκεί να καταναλώνεται ως τέτοια κι όχι το ανάποδο.
