Του Παύλου Θ. Κάγιου
Εκ διαμέτρου αντίθετες, οι δύο νέες ταινίες που ξεχωρίζουν πασχαλιάτικα στις αίθουσες αλλά μπορούν να αγαπηθούν από την ίδια …γκάμα σινεφίλ. Ο λόγος για το κύκνειο άσμα του Αντρέι Βάιντα και ένα ποιητικό ντοκιμαντέρ με πιγκουίνους!
«Afterimage»
-Να καταφέρνεις μέχρι τα βαθιά σου γεράματα τα έργα που δημιουργείς να έχουν και μεγάλη καλλιτεχνική αξία και ζηλευτή πνευματική διαύγεια δεν είναι καθόλου συνηθισμένο φαινόμενο. Τέτοια περίπτωση ήταν κι ο Πολωνός Αντρέι Βάιντα καθώς το τελευταίο του φιλμ, το Afterimage που το σκηνοθέτησε στα 90 του λίγο πριν πεθάνει το 2016, προσφέρει όλα τα δραματουργικά στοιχεία που σε κάνουν να το ξεχωρίσεις ως σπουδαία δημιουργία η οποία χαρίζει στο θεατή μεγάλες στιγμές συγκίνησης.
-Να ξεκινήσουμε από τον ίδιο τον τίτλο του φιλμ, το Afterimage, που δεν είναι άλλο από το ‘’μετείκασμα’’, ένα λάθος του ανθρώπινου ματιού πάνω στο οποίο βασίζεται κι ο κινηματογράφος. Ως γνωστό, το μετείκασμα, είναι ένας στιγμιαίος οπτικός ερεθισμός διαρκεί ενώ έχει εξαφανιστεί η αιτία που το προκάλεσε γιατί χρειάζεται επεξεργασία από τον εγκέφαλο. Η εικόνα (είδωλο) που σχηματίζεται στον αμφιβληστροειδή από ένα αντικείμενο δεν χάνεται αμέσως , αλλά παραμένει και μετά την εξαφάνιση του. Η εντύπωση της εικόνας εξακολουθεί να διαρκεί ακόμα 1/16 περίπου του δευτερολέπτου πάνω στο οπτικό νεύρο λόγω αδράνειας, το μάτι δηλαδή δεν μπορεί να δει πάνω από 24 φωτογραφίες το δευτερόλεπτο. Αντίθετα από τη μέλισσα που βλέπει χιλιάδες εικόνες ταυτόχρονα. Ο κινηματογράφος στηρίζεται πάνω σε αυτή την αρχή για να λειτουργήσει, δεν είναι τίποτα άλλο δηλαδή από μια αλληλουχία φωτογραφιών που κινούνται με 24 καρέ το δευτερόλεπτο όπως λέγεται η μια φωτογραφία στην κινηματογραφική ορολογία, όλες μαζί οι φωτογραφίες αποτελούν το κινηματογραφικό φιλμ. Έτσι, πριν ακόμα εξαφανιστεί το μετείκασμα της μιας εικόνας, να έρχεται η άλλη εικόνα, τότε οι εικόνες αυτές “συγχωνεύονται” και δημιουργούν μια συνεχή ροή εντυπώσεων. Με αυτόν τον τρόπο ο κινηματογράφος δίνει την εντύπωση της κίνησης.
-Κι αν έγινε η παραπάνω ανάλυση είναι γατί στο φιλμ του Βάιντα, στη ψυχή, στο μεδούλι, στο ‘’φιλοσοφικό’’ πυρήνα του σεναρίου του, εμπεριέχεται ακριβώς αυτό το φαινόμενο του «είναι» και του «φαίνεσθαι» σ’ ένα έργο τέχνης… Και ο σεναριογράφος της ταινία Αντρέι Μούλαρτσικ δημιουργεί ένα σενάριο που δεν στέκεται απλώς στη διαχρονική αντιπαλότητα μεταξύ δημιουργίας και εξουσίας η οποία διαιωνίζεται από αρχαιοτάτων χρόνων, αλλά στήνει ένα ανθρώπινο δράμα που συναρπάζει και δημιουργεί συγκίνηση. Κι όσο πιο ακραία και απόλυτη είναι η άσκηση της εξουσίας, τόσο και πιο συχνά ριχνόταν –και θα ρίχνεται- η τέχνη στη πυρά.
-Βρισκόμαστε στη μεταπολεμική Πολωνία στην οποία ζει και δημιουργεί ο πρωτοπόρος ζωγράφος Βλαντισλάβ Στρεμίνσκι που στα χρόνια του μεσοπολέμου δημιούργησε στη Πολωνία, στο Λοτζ, το δεύτερο στον κόσμο μουσείο μοντέρνας τέχνης. Οι μαθητές του τον χαρακτηρίζουν ‘’μεσσία της μοντέρνας ζωγραφικής’’ και διδάσκει στην ακαδημία των τεχνών. Τα έργα του, οι θεωρίες του και οι απόψεις του περί τέχνης και δημιουργίας θα έρθουν, φυσικά, σε πλήρη αντίθεση με τις αρχές του υπουργείου Πολιτισμού και την νέα ιδεολογική γραμμή περί ‘’στρατευμένης τέχνης’’ που επιβάλλεται δογματικά από την εξουσία και το κομμουνιστικό κόμμα που ταυτίζονται και δεν επιτρέπουν σε κανέναν, ούτε καν να … ανασάνει αλλιώς. Και μέσα σε αυτό το ασφυκτικό κλίμα άσκησης της εξουσίας η σύγκρουση του Σρεμίνσκι με την εξουσία θα είναι μέχρις εσχάτων…
Το μεγάλο ατού της τελευταίας ταινίας του Βάιντα είναι πως μέσα από το οποιοδήποτε μήνυμα, καταφέρνει να δημιουργήσει ένα ανθρώπινο δράμα –του ήρωα, της κόρης του και του γύρω του περιβάλλοντος- που προσφέρει αληθινή συγκίνηση στο θεατή.
«Ήθελα», είχε πει ο ίδιος ο Βάιντα, «να σκηνοθετήσω μια ταινία στην οποία δεν θα υπάρχει μόνο η σύγκρουση του καλλιτέχνη με την εξουσία, αλλά και οι απόψεις του περί τέχνης και δημιουργίας οι οποίες ήταν, φυσικά, στην άλλη άκρη του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» που ήταν δόγμα για το κομμουνιστικό σύστημα, ιδίως τα πρώτα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου όπου τοποθετείται και η ιστορία της ταινίας».
Και το «Afterimage είναι «μια ολοκληρωμένη ελεγεία της οποίας το χρονικό της πτώσης συντονίζεται με το σταθερό βήμα προς το θάνατο», όπως έγραψε το Variety.
Αντρέι Βάιντα – Μια ζωή ‘’στάχτες και διαμάντια’’
Ο Αντρέι Βάιντα γεννήθηκε το 1926 στο Σουβάλκι της Πολωνίας. Σπούδασε ζωγραφική στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Κρακοβίας και σκηνοθεσία στην Σχολή Κινηματογράφου του Λοτζ, την πόλη που ο ήρωας της τελευταίας του ταινίας, του Afterimage, δημιούργησε το δεύτερο στο κόσμο μουσείο μοντέρνας τέχνης το 1934! Τη δεκαετία του 1950 ξεκίνησε να γυρίζει ταινίες και ντοκιμαντέρ, όπου συνολικά σκηνοθέτησε 55.
Το έργο του αναγνωρίστηκε παγκοσμίως και έλαβε πολλά βραβεία. Στο φεστιβάλ των Καννών το 1957 κέρδισε το Ειδικό Βραβείο της Επιτροπής για το Κανάλ και το 1978 το FIPRESCI για το Άνθρωπος από μάρμαρο. Το 1958 έλαβε το FIPRESCI στο φεστιβάλ της Βενετίας για το Στάχτες και διαμάντια. Το 1981 κέρδισε τον Χρυσό Φοίνικα για το Ο άνθρωπος από σίδερο. To 1983 κέρδισε το Βραβείο BAFTA Καλύτερης Μη Αγγλόφωνης Ταινίας και το βραβείο Σεζάρ καλύτερου σκηνοθέτη για το Υπόθεση Δαντών. Το 2009 κέρδισε το FIPRESCI στα Βραβεία Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου για το Γλυκιά έξαψη. Το 1982 έλαβε το Τιμητικό Βραβείο Σεζάρ, το 1996 την Τιμητική Χρυσή Άρκτο, το 1998 τον Τιμητικό Χρυσό Λέοντα και το 2000 το Τιμητικό Όσκαρ για την προσφορά του στην Έβδομη Τέχνη. Απεβίωσε το 2016 στη Βαρσοβία σε ηλικία 90 ετών.
-«Το ταξίδι του αυτοκράτορα 2: Το κάλεσμα»
-Είτε έχετε δικά σας μικρά παιδιά, εγγόνια, ανίψια, είτε δεν έχετε, μη χάσετε αυτό το μαγευτικό ποιητικό ταξίδι που προσφέρει η συνέχεια του ντοκιμαντέρ με πιγκουίνους που στη μεταγλωττισμένη βερσιόν του την επιμέλεια κειμένων και την αφήγηση την έχει αναλάβει ο Διονύσης Σαββόπουλος κι είναι απολαυστική.
Δώδεκα χρόνια μετά το αποκαλυπτικό και συγκινητικό ντοκιμαντέρ για τους αυτοκρατορικούς πιγκουίνους και την περιπέτεια αναπαραγωγής τους, ο βραβευμένος με Όσκαρ Luc Jacquet επιστρέφει με μια επική ιστορία σε ασύλληπτα τοπία και πρωτόγνωρες υποθαλάσσιες λήψεις που απαθανατίζουν την εκπληκτική βιοποικιλότητα ενός από τα πιο όμορφα οικοσυστήματα του κόσμου.
Θέτει ερωτήματα γύρω από τη δύναμη του ενστίκτου και αποκαλύπτει το μυστηριώδες κάλεσμα των αυτοκρατόρων όπως δεν το έχει δει ποτέ κανείς. Η ταινία είναι μια εξαιρετική μαρτυρία της ανεξερεύνητης πολικής άγριας ζωής στην Ανταρκτική αλλά και των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.
Μέσα από τη ματιά και τις αναμνήσεις του προγόνου του, ένας νεαρός πιγκουίνος ετοιμάζεται να ζήσει το πρώτο του ταξίδι. Ενστικτωδώς απαντά στο μυστήριο κάλεσμα που τον ωθεί προς τον ωκεανό για να αντιμετωπίσει τις απίστευτες δοκιμασίες που θα χρειαστεί να ξεπεράσει για να εκπληρώσει το πεπρωμένο του και να εξασφαλίσει την επιβίωση του είδους του. Περιηγηθείτε μαζί του στα τοπία της Ανταρκτικής, νιώστε τον αέρα και το κρύο που αντιμετωπίζει σε κάθε του βήμα και βουτήξτε μαζί του στα μέχρι τώρα ανεξερεύνητα του βυθού της θάλασσας.
-Οι πιγκουίνοι κι εμείς…
………………………………………….
Η νέα περιπέτεια με τα γυρίσματα για τους αυτοκρατορικούς πιγκουίνους, κράτησε 3,5 χρόνια κι ο δημιουργός του Luc Jacquet, θυμάται:
12 χρόνια μετά το Ταξίδι του Αυτοκράτορα, ξαναβρίσκω τους φίλους μου πιγκουίνους κι είμαι πολύ χαρούμενος γιατί μου φαίνονται ακόμη πιο όμορφοι κι απ’ όσο τους θυμόμουν! Η έλξη που νιώθω γι’ αυτούς είναι ξεκάθαρη. Καταρχάς είναι η σιλουέτα τους που μοιάζει στη δική μας, την ανθρώπινη, που από μακριά είναι πραγματικά έντονη. Το να συναναστρέφεσαι με τους πιγκουίνους αποτελεί κάτι παραπάνω από μια απλή παρατήρηση – είναι μια γνωριμία. Είναι εξοικειωμένοι μαζί μας. Αυτό είναι πολύ σπάνιο. Είμαστε αρπακτικά, τα ζώα μάς αποφεύγουν. Οι πιγκουίνοι, όχι μόνο μας ανέχονται αλλά θέλουν να μας γνωρίσουν, μας πλησιάζουν… Είναι πραγματικά μοναδικά όντα. Δεν έχω καλύτερη ανάμνηση από τη βόλτα μου πάνω στον πάγο, συνοδευόμενος από έναν πιγκουίνο για μεγάλο μέρος της διαδρομής. Είναι μεγάλο προνόμιο να ξαναζούμε αυτές τις στιγμές μαζί σας και να συνεχίζουμε την περιπέτεια.
Αυτό το μυστικό κάλεσμα, αυτό το ένστικτο που επιτρέπει στον αυτοκρατορικό πιγκουίνο να πραγματοποιήσει το θαύμα να παραμείνει ζωντανός, εκεί που κανείς άλλος δεν μπορεί να επιζήσει, μου φάνηκε σαν αποκάλυψη κατά τη διάρκεια του τελευταίου ταξιδιού.
Πίσω στην Ανταρκτική
Η Ανταρκτική με παθιάζει και με ταξιδεύει. Κάθε φορά που επιστρέφω είναι ένα όνειρο, κάτι εκτυφλωτικό, μια περιπέτεια. Η μαγεία παραμένει άθικτη. Πέρασα συνολικά 3,5 χρόνια εκεί και δεν θα την βαρεθώ ποτέ.
Στην καρδιά μου έχω κρατήσει κάποια ανείπωτα πράγματα για τους πιγκουίνους, ένα μέρος της ζωής τους εξακολουθεί να μου διαφεύγει. Κινώ γη και ουρανό για να οργανώσω μια καινούρια αποστολή στο Dumont d’Urville στο αρχιπέλαγος Géologie Archipelagos, ένα από τα ομορφότερα μέρη στον κόσμο.
Για να φτάσουμε εκεί, χρειάζονται 24 ώρες πτήσης από το Παρίσι στο Χόμπαρτ της Τασμανίας, και 11 μέρες με καράβι γύρω από τα παγόβουνα και αντιμετωπίζοντας καταιγίδες. Έντεκα άτομα φτάσαμε εκεί, στα πλαίσια της καλλιτεχνικής και επιστημονικής αποστολής Wild-Touch Antarctica για να εξακριβώσουμε την ομορφιά, την απίστευτη βιοποικιλότητα του τόπου και να μεταφέρουμε μια πρωτοφανή ματιά του αρχιπελάγους.
Φτάνοντας εκεί, άφησα την τσάντα μου και πήγα στη φωλιά των πιγκουίνων, όπου βρίσκεται εγκατεστημένη η αποικία. Είχαν ήδη περάσει 12 χρόνια που είχα να τους δω. Τους ξαναέβρισκα επιτέλους, σαν να μην είχαν κουνηθεί από τότε, σαν να είχε σταματήσει ο χρόνος από την τελευταία μου επίσκεψη. Ένιωσα μεγάλη συγκίνηση αντικρίζοντας 7000 πιγκουίνους! Παραμείναμε εκεί για 2 μήνες, από τον Νοέμβριο μέχρι τον Δεκέμβριο. Είχα τον χρόνο να τους παρακολουθήσω ξανά, να τους ακολουθώ συνεχώς για να μελετήσω την συμπεριφορά τους, με την ελευθερία να τα καταγράψω όλα για την ταινία. Είχα αποκτήσει περισσότερη ωριμότητα για να εκτιμήσω το προνόμιο που είχα να βρίσκομαι εκεί.
Το θαύμα της επιβίωσης
-Καταγράφοντας τον κύκλο της ζωής των αυτοκρατόρων, συνειδητοποίησα πως είναι γεμάτη συναντήσεις που ποτέ δεν αναβάλουν. Κατά τη διάρκεια της εξέλιξής τους, οι αυτοκράτορες επιβιώνουν εκεί που κανένα άλλον ον δεν μπορεί. Υπάρχει μια κατευθυντήρια δύναμη, ένα ένστικτο.
Στο Dumont d’Urville, οι αυτοκράτορες αυξήθηκαν από το 1956. Ο Christophe Barbraud, ένας βιολόγος φίλος μου, μου εξήγησε πως είχε ασχοληθεί με έναν αυτοκρατορικό πιγκουίνο ηλικίας 43 ετών. Η μοίρα του κατά την τελευταία περίοδο αναπαραγωγής του με γοήτεψε. Πόσες φορές κόντεψε να χάσει την ζωή του ψάχνοντας να βρει τον ωκεανό ύστερα από 4 μήνες νηστείας, στον πιο δύσκολο χειμώνα του πλανήτη; Από πόσα αρπακτικά κατάφερε να ξεφύγει; Η μακροζωία του μου πρόσφερε μια ενδιαφέρουσα δραματική εξέλιξη, γιατί ήρθε αντιμέτωπος με θέματα όπως το θαύμα του να είσαι ζωντανός και η επιμονή. Αντιμετώπισα τον πιγκουίνο σαν έναν ηθοποιό. Ήθελα να μου διηγηθεί τα ταξίδια του. Ως ανθρώπινα όντα, νιώθουμε εξαιρετικά ευαίσθητοι μπροστά στα τρελά στοιχεία της Ανταρκτικής. Ο αυτοκράτορας όμως, παραμένει στωικός σε μια χιονοθύελλα. Αυτό σε προκαλεί να νιώσεις σεβασμό και θαυμασμό. Τα πάντα με συναρπάζουν σχετικά με αυτό το άγριο ζώο: το χάρισμά του, η ηρεμία του, ο ρυθμός του, που είναι τόσο κοντά στο δικό μας κώδικα.
