Κείμενο – Απόστολος Αποστόλου*
«Ο άνθρωπος χωρίς ιδέες όπως έλεγε και ο Βολταίρος είναι πάντα υπάκουος» Ντάριο Φο
Ο Ντάριο Φο γεννήθηκε το 1926 στο Μονβάλε, μια μικρή πόλη της επαρχίας Βαρέζε. Προερχόταν από μια καλλιτεχνική οικογένεια, που τον οδήγησε στη θεατρική καριέρα.
Ο πατέρας του Ντάριο, Φελίτσε Φο, όταν δεν ήταν απασχολημένος με τη δουλειά του ως σταθμάρχης, απολάμβανε να παίζει διάφορα θεατρικά έργα με μια παρέα ερασιτεχνών ηθοποιών.
Ο Ντάριο λοιπόν είχε την ευκαιρία να έχει μια πρώτη προσέγγιση στον κόσμο του θεάτρου από μικρή ηλικία. Μια άλλη ιδιαίτερα σημαντική προσωπικότητα στα παιδικά του χρόνια ήταν ο παππούς του από τη μητέρα του.
Ο μικρός Φο άκουγε τις ιστορίες του παππού του για ώρες. Μάλιστα ο παππούς του, όπως ο ίδιος έλεγε, είχε έναν ξεχωριστό τρόπο να αφηγείται τις ιστορίες.
Τα παραμύθια του παππού του δεν ήταν απλά παραμύθια. Ήταν κάτι παραπάνω γιατί εμπλουτίζονταν με ανέκδοτα και ιστορίες της τοπικής ζωής, που τα έκαναν πιο αληθινά. Και ήταν ακριβώς οι ιστορίες του παππού του που τον ενέπνευσαν να δημιουργήσει τον πολύ ιδιαίτερο τρόπο του και να κάνει θέατρο.
Η λαϊκή ψυχολογία των αφηγημάτων του παππού του, προσέδιδε κύρος και διαπραγματευόμενα νοήματα στις καταστάσεις και στις συλλήψεις της ζωής, μοιράζοντας καινούργιες αφηγηματικές δομές.
Μέσα από την αφήγηση του παππού του ο Ντάριο Φο έφτιαχνε μια παράλληλη ακολουθία αφήγησης και μια άλλη ακολουθία βιωμάτων. Εξάλλου, σύμφωνα με τη ψυχολογία οι λαϊκές αφηγήσεις εμπεριέχουν στον πυρήνα τους μια εκπληκτική πολλαπλότητα για να ανατροφοδοτηθούν κάθε φορά και με έναν ξεχωριστό τρόπο.
Ο Ντάριο Φο, μόλις δεκαεπτά ετών, προσφέρθηκε εθελοντικά στον φασιστικό στρατό της Δημοκρατίας του Σαλό (ιταλικός δήμος της Επαρχίας Μπρέσια). Ένα παρελθόν για το οποίο ο Ντάριο δεν ήταν ποτέ πολύ περήφανος και για το οποίο, ίσως, ντρεπόταν πολύ και δεν ήθελε να το θυμάται και να το αφηγείται.
Αυτή η είδηση διέρρευσε τη δεκαετία του εβδομήντα. Την περίοδο εκείνη ο Ντάριο Φο συμμετείχε ενεργά ως καλλιτεχνικός εκπρόσωπος της ιταλικής αριστεράς.
Αντέδρασε σκληρά στη δημοσιοποίηση αυτής της είδησης, ισχυριζόμενος ότι τον διαβάλλουν. Πολύ αργότερα παραδέχτηκε ότι οι συγκεκριμένες φήμες ήταν αληθινές. Υποστήριξε ότι κατατάχθηκε στον μοναδικό στρατό που υπήρχε τότε και ότι το έκανε ως Ιταλός και σίγουρα όχι ως φασίστας.
Ο Ντάριο Φο είδε τη γυναίκα του για πρώτη φορά σε μια φωτογραφία. Και την ερωτεύτηκε παράφορα. Λέγεται ότι είδε τη φωτογραφία της Φράνκα Ράμε στο σπίτι της μέλλουσας πεθεράς του και δε συγκρατήθηκε να αναφωνήσει εκστασιασμένος «μα τι όμορφη που είναι!».
Η αδερφή της Φράνκα, η Πια, του είπε ότι σύντομα θα τη συναντούσε. Μάλιστα, οι δυο τους είχαν επιλεγεί ως ηθοποιοί στην ίδια εταιρεία. Και η ιστορία αγάπης τους γεννήθηκε ανάμεσα στα σανίδια της σκηνής, ανταλλάσσοντας βλέμματα αγάπης ανάμεσα στο ένα αστείο και το άλλο. Στη συνέχεια παντρεύτηκαν τον Ιούνιο του 1954 και υπήρξαν ένα φανταστικό ζευγάρι, τόσο στη ζωή όσο και στον καλλιτεχνικό και θεατρικό κόσμο.
Ο Ντάριο Φο για τη σχέση του με τον έρωτα είχε υποστηρίξει: «Μερικές φορές συμβαίνει ότι ενώ τα ερωτευμένα σώματά μας ανταλλάσσονται και χάνουν τον εαυτό τους μέσα στα φιλιά, βλέπω τις κουρτίνες του παραθύρου να τρέμουν στον αέρα. Σαν κάτι να κρύβεται πίσω από τις κουρτίνες, διακρίνω τον ίδιο τον Θεό να μας κατασκοπεύει, ζηλεύοντας την αγάπη μας, αφού ποτέ δεν έχει ζήσει μια τρελή και αδύνατη ανατροπή σαν τη δική μας».
Η άποψη του Ντάριο Φο για την ουσία του Θεάτρου
Ο Ντάριο Φο πίστευε ότι το θέατρο έπρεπε να βγει στους δρόμους, για να φτάσει στον κόσμο. Να φτάσει σε εκείνους που δεν μπορούσαν να πάνε στο θέατρο. Και επίσης να φτάσει σε εκείνους που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν ένα εισιτήριο. Το Θέατρο είναι για όλους! Έλεγε συχνά ο Ντάριο Φο. Για τον λόγο αυτό, το 1968 ίδρυσε τη θεατρική ομάδα Nuova Scena, (Νέα σκηνή) μαζί με τη σύζυγό του και άλλους καλλιτέχνες της εποχής, με στόχο να ξαναβρεί το λαϊκό θέατρο μια κοινωνική αξία.
Οι θεατρικές παραστάσεις, ακολουθώντας αυτή την οπτική, γίνονταν σε εναλλακτικούς χώρους, όπως σε παλιές αποθήκες, σε εγκαταλελειμμένα εργοστάσια, σε παλιά συνεργεία αυτοκινήτων, ήταν με άλλα λόγια ένας τρόπος για να βγει το θέατρο στους δρόμους.
Ο Ντάριο Φο ήθελε να κάνει τον πολιτισμό προσβάσιμο σε όλους, γιατί όπως ισχυριζόταν όλοι έχουν το δικαίωμα να εξελίσσονται και να εμπλουτίζονται μέσω του θεάτρου.
Μάλιστα έλεγε «Υπάρχει ένας αρχαίος κανόνας στο θέατρο. Όταν τελειώσεις, δεν χρειάζεται να πεις άλλη λέξη. Πείτε γεια και σκεφτείτε ότι αυτοί οι άνθρωποι, αν τους έχετε ικανοποιήσει στα συναισθήματα και τις σκέψεις τους, θα σας ευγνωμονούν».
Κατά βάση είχε μια παράλληλη σκέψη με εκείνη του Μιχαήλ Μπαχτίν, όταν ο τελευταίος μίλησε για το καρναβάλι στο βιβλίο του για τον Ντοστογιέσφκι.
Ο Ντάριο Φο έβλεπε το θέατρο ως σχέση και ως μεταμόρφωση χάριν της αναπαράστασης και στις σχέσεις που ανακύπτουν μεταξύ συμμετεχόντων.
Η προσπάθεια για να αποκτήσει το θέατρο μια μεγάλη πρόσβαση σε ένα μεγάλο κοινό οδήγησε τόσο τον Ντάριο Φο όσο και την Φράνκα Ράμε να κάνουν τηλεόραση. Και για τους δύο αυτό θεωρήθηκε ως μια εξαιρετική ευκαιρία να κάνουν πολιτική σάτιρα στην τηλεόραση, μπροστά σε ένα σαφώς μεγαλύτερο κοινό. Έγραψαν και δημιούργησαν πολυάριθμα και αιχμηρά πολιτικά σκετς, συναντώντας πολλές δυσκολίες σε σημείο βέβαια αρχικά να λογοκριθούν και στο έκτο επεισόδιο να αντικατασταθούν. Ο ίδιος είπε: «Σε όλη μου τη ζωή δεν έχω γράψει τίποτα για να διασκεδάσω. Πάντα προσπαθούσα να βάλω μέσα στα κείμενά μου κάτι που να σπάει τις βεβαιότητες και να τις βάζει σε κρίση, να θέτει σε αμφισβήτηση τις απόψεις, ακόμη και σε αγανάκτηση. Όλα τα άλλα, όπως η ομορφιά για την ομορφιά, δεν με νοιάζουν».
Όταν ο Φο κέρδισε Νόμπελ Λογοτεχνίας
Το 1997 ο Ντάριο Φο κέρδισε το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ίσως όμως πολλοί δεν γνωρίζουν ότι το έμαθε ενώ ήταν στο αυτοκίνητο! Μαζί του ήταν μια πολύ νεαρή ηθοποιός η Άμπρα Αντζιολίνι που γύριζαν ένα επεισόδιο μιας τηλεοπτικής εκπομπής. Αργότερα, σε συνέντευξή του, είπε ότι δεν είχε κερδίσει μόνος του αυτό το διάσημο βραβείο, αλλά ότι το κέρδισε μαζί με τη σύζυγό του και την καλλιτεχνική του σύντροφο.
Η αγάπη του Φο για τα θεατρικά κοστούμια ήταν μεγάλη.
Είχε υποστηρίξει ότι ήθελε ρούχα τα οποία «θα μπορούσαν να αγνοήσουν το σώμα», που να προσαρμόζονται τέλεια σε σχήματα και γραμμές σε όλους τους σωματότυπους. Ήταν αλλεργικός με ρούχα που περιόριζαν το σώμα να μιλήσει. Χαρακτηριστικά έλεγε «βαρέθηκα τα σακάκια που επηρεάζουν τις χειρονομίες» και συμπλήρωνε «μισώ τους άντρες που ντύνονται σαν μανεκέν».
Το βραβείο Νόμπελ και η μόδα
Πολλές φορές ο Ντάριο Φο είχε εκφράσει τις απόψεις του αυτές στον Romeo Gigli. Εξηγώντας μάλιστα την ποιητική του στυλ ο Ντάριο Φο τόνιζε ότι «όπου υπάρχει μεγάλος πολιτισμός, εκεί το σώμα αναδημιουργείται με το ρούχο».
Εξάλλου, ο Ντάριο Φο θεωρούσε τον εαυτό του «ερασιτέχνη ηθοποιό και επαγγελματία ζωγράφο». Έλεγε ότι η αφηγηματική προερχόταν από τους πίνακες και τα σχέδια που έφτιαχνε και μετά τα συμπλήρωνε με λέξεις. Πρώτα σχεδίαζε τις φιγούρες στο μυαλό του και τις απεικόνιζε σε χαρτί και μετά ανέπτυσσε τις ιστορίες, το σενάριο και τη θεατρική σκηνή.
Η Maria Bonmassar έγραφε στο περιοδικό Artribune (Μάρτιος 2017) την εμπειρία που είχε όταν πήρε μια συνέντευξη από τον Ντάριο Φο και την Φράνκα Ράμε. Γράφει: «Ήταν σαν να είχα κάνει ένα ταξίδι μαζί τους, μια σπάνια εμπειρία. Είχαν συλλέξει σχέδια, καμβάδες, σενάρια, φωτογραφίες, έγγραφα, κούκλες, ταπετσαρίες, μάσκες (Ο Ντάριο Φο θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους συλλέκτες μασκών στον πλανήτη), κοστούμια και αντικείμενα όλα μαζί έδιναν ένα μήνυμα ότι η τέχνη αποτελεί μια μεγάλη αφήγηση. Αλλά τι άλλο είναι η τέχνη; Μια μεγάλη αφήγηση».
Ντάριο Φο και The Simpsons
Ο Ντάριο Φο εμφανίστηκε επίσης σε ένα επεισόδιο της εξαιρετικά δημοφιλούς κωμικής σειράς κινουμένων σχεδίων Simpsons. Ο τίτλος του επεισοδίου ήταν «Accordi di Bifolchi» και η εικόνα του Ντάριο Φο εμφανίζεται σε μια αφίσα δίπλα από εκείνη του Τζιμ Κάρεϊ. «Νομίζω ότι όταν εμφανίζεσαι – έλεγε ο Ντάριο Φο χαριτολογώντας – σε ένα επεισόδιο των Simpsons, τότε είσαι πραγματικά διάσημος».
Απόστολος Αποστόλου
Καθηγητής Φιλοσοφίας πανεπιστημίου FUP Ρώμης
