Ανθρώπινες Σχέσεις - Όταν η κακία μεταμφιέζεται ως αρετή

επιμέλεια Αναστασία Νικολάου* //

Ανθρώπινες σχέσεις. Φαινομενικά η κακία και η ηθική μοιάζουν να βρίσκονται σε αντίθετους πόλους. Συχνά, όμως, η απόσταση ανάμεσά τους εκμηδενίζεται. Η συμβουλή μας; Προσοχή σε αυτούς που διώκουν στο όνομα της ηθικής (τους).

Η ουσία της βαναυσότητας είναι να προκαλεί εσκεμμένα πόνο και ταλαιπωρία σε ένα πλάσμα – είτε πρόκειται για ζώο είτε για ανθρώπινο ον. Ακολουθούν ο δόλος και ο σαδισμός, που λαμβάνουν ευχαρίστηση από το βάσανο των άλλων. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης βαναυσότητας είναι ο τρόπος που ποικίλλει, τόσο σε σχέση με τα μέσα που μετέρχεται, όσο και τις διαφορετικές της εκφάνσεις, ανάλογα με τις ιδιαίτερες πολιτιστικές και κοινωνικές συνθήκες.

Ποια είναι η σχέση μεταξύ βαναυσότητας και ηθικής;
Ακριβώς όπως η ηθική στέκεται ως έλεγχος ή περιορισμός στις βίαιες παρορμήσεις, έτσι και οι παρορμήσεις μας σπρώχνουν μακριά από την ηθική. Ωστόσο, σε στενότερη εξέταση, η σχέση μεταξύ τους είναι πιο περίπλοκη. Ένας τρόπος να το εκτιμήσουμε αυτό είναι να εξετάσουμε τις εκδικητικές μας τάσεις και διαθέσεις, οι οποίες ενθαρρύνουν τη συνειδητή πρόκληση πόνου και ταλαιπωρίας σε εκείνους που θεωρούμε απαράδεκτους ή απειλητικούς. Δεν πρέπει να παραβλέψουμε ή να αγνοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η ηθική επικαλείται συχνά καταχρηστικά σε προσωπικό και καθημερινό επίπεδο. Μια ιδιαίτερη μορφή βαναυσότητας είναι η ηθικολογία.

Τι είναι ο ηθικισμός;
Η ηθικολογία, σε αυτό το πλαίσιο, είναι η κατάχρηση της ηθικής για σκοπούς που είναι φαύλοι ή διεφθαρμένοι. Οι ηθικολόγοι επικαλούνται ένα πραγματικό ηθικό ενδιαφέρον, αλλά τα κίνητρά τους είναι ιδιοτελή και σκοτεινά. Η πιο γνωστή και κοινή μορφή ηθικισμού δεν έχει τις ρίζες της στην αναλγησία αλλά στη ματαιοδοξία. Η βασική ιδέα πίσω από τον ηθικισμό της ματαιοδοξίας είναι ότι η συμπεριφορά και οι αξίες των ατόμων έχουν στόχο να μεγιστοποιήσουν την κοινωνική και ηθική τους θέση στα μάτια των άλλων. Αυτό επιτυγχάνεται με το να επιδεικνύουν τις ηθικές τους αρετές για να αποσπούν τον έπαινο και τον θαυμασμό. Τα συγκεκριμένα κίνητρα πίσω από τον ηθικισμό της ματαιοδοξίας σχετίζονται με την υποκρισία, την εξουσία, την υπερηφάνεια, τον κομφορμισμό και την εκμετάλλευση.

Η ικανοποίηση μέσω του πόνου και της ταπείνωσης των άλλων
Στον άτεγκτο ηθικισμό τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η ικανοποίηση αντλείται από τον πόνο και την ταπείνωση των άλλων ως μέσο εξουσίας και κυριαρχίας πάνω τους. Η επίτευξη αυτού επιβεβαιώνει την αίσθηση ανωτερότητας των ηθικολόγων και παρέχει περαιτέρω επικύρωση για τα ιδανικά και τις αξίες τους. Είναι η αυτοεπιβεβαίωση που οι αδιάλλακτοι ηθικολόγοι επιδιώκουν, στα χέρια των οποίων κάθε έννοια ηθικής κακοποιείται και διαστρεβλώνεται.

**Φρανθίσκο Γκόγια “Νυχτερινή σκηνή από την Ισπανική Ιερά Εξέταση”(1810)**

Η σχέση θρησκείας και ηθικής
Μια ανασκόπηση της ιστορίας δείχνει ότι ο ηθικισμός και οι ηθικολόγοι βρίσκουν φιλόξενο χώρο στη θρησκεία και τις ιδέες που ενθαρρύνουν την ηθική αισιοδοξία και τις ουτοπικές ελπίδες. Εκείνοι που αποτυγχάνουν να υπηρετήσουν τα εν λόγω πρότυπα και ιδανικά αποτελούν ιδιαίτερη πηγή απογοήτευσης για εκείνους που είναι αφοσιωμένοι σε αυτά. Η περαιτέρω ειρωνεία αυτής της δυναμικής είναι ότι η απογοήτευση αυτή μπορεί να παράσχει στους ηθικολόγους τη βάση πάνω στην οποία θα κινηθούν για πράξεις βαναυσότητας και σαδισμού. Τα δεινά των αντιπάλων τους, τους οποίους θεωρούν “ηθικούς εχθρούς”, γίνονται αυτοσκοπός και όλα τα παραπάνω βρίσκονται κρυμμένα στη γλώσσα των υψηλότερων και ευγενέστερων ιδεών και κινήτρων.

Η ανησυχητική αλήθεια για τον ηθικισμό είναι ότι αποτελεί μια τάση που ριζώνει στην ίδια την ηθική. Εμφανίζεται δε τόσο στο δημόσιο, όσο και στον ιδιωτικό βίο. Τα ολέθρια κίνητρά του και οι καταστροφικές επιπτώσεις παραμένουν σε μεγάλο βαθμό κρυμμένα.

Δεν υπάρχει απλή ή εύκολη απάντηση στον ηθικισμό, υπάρχουν, ωστόσο, μέσα και μέθοδοι διαθέσιμες για τον περιορισμό του και τον περιορισμό της επιρροής του. Θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε, για παράδειγμα, ενθαρρύνοντας μορφές ηθικής εκπαίδευσης και ανάπτυξης που προάγουν αρετές αντίθετες με την ηθική σκληρότητα και τον σαδισμό. Οι πιο προφανείς από αυτές είναι η καλοσύνη και η συμπάθεια που τείνουν να προωθούν μορφές συγχώρεσης και που διευκολύνουν τη συμφιλίωση παρά την αντιπαλότητα.

Τέχνη και ηθικισμός
Σε πολιτιστικό επίπεδο, κάθε μορφή τέχνης μπορεί να αποκαλύψει τη διαφθορά που περιλαμβάνει ο ηθικισμός. Πολλοί από τους πίνακες και τα χαρακτικά του Francisco de Goya (1746-1828) παρουσιάζουν ανάγλυφα τα σκοτεινά κίνητρα και τις πρακτικές του ηθικισμού και μας καλούν να συνταχθούμε με τα θύματά του.
Θα μπορούσαμε επίσης να στραφούμε στο χιούμορ. Αρκεί να πούμε ότι τόσο οι αδιάλλακτοι όσο και οι ματαιόδοξοι ηθικολόγοι φοβούνται ιδιαίτερα ότι τα κίνητρα τους αποκαλύπτονται πολύ εύκολα μέσω της σάτιρας και του χιούμορ.

Ηθικισμός και Social Media
Η τεχνολογία, με τη μορφή του Διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, παρέχει μια τεράστια πλατφόρμα για την εξάπλωση και επικράτηση του λόγου και των προθέσεων των ηθικολόγων.
Ο ματαιόδοξος ηθικολόγος βρίσκει εύφορο έδαφος στο Ίντερνετ. Σε κάθε ηθικά εξοργισμένο χρήστη του Facebook, του Twitter ή blogger παρέχεται μια αστείρευτη πηγή υποστήριξης για την ηθική ματαιοδοξία τους και τις πολυάριθμες μορφές επικύρωσης που ακολουθούν (π.χ., ο αριθμός των «likes» που λαμβάνουν, κ.λπ.).

Οι πλατφόρμες αυτές προσφέρονται και για τους κακοποιητικούς ηθικολόγους. Πολλές από τις πιο σκληρές θέσεις και σκαιές επιθέσεις, όπως απευθύνονται σε άτομα που οι ηθικολόγοι δεν εγκρίνουν, είναι ανώνυμες. Είναι σαφές ότι σε αυτές τις περιπτώσεις δεν υπάρχει τάση ματαιοδοξίας, καθώς το άτομο δεν επιτίθεται επώνυμα, δεν επαίρεται για τις κακοποιητικές του πράξεις ούτε επιζητά την έγκριση του κοινού του. Υπάρχει μόνο η απλή ευχαρίστηση και η ικανοποίηση του να υποφέρει κάποιος άλλος που γίνεται στόχος και κρίνεται ως ηθικός παραβάτης, σύμφωνα πάντα με την ανελαστική ηθική του κακοποιητή.