Ελένη Σωτάκη
«Η κόλαση… είναι οι άλλοι», ο Σαρτρ είχε δίκιο. Συχνά εκλογικεύουμε την επικριτικότητα με επιχειρήματα όπως: «Το να λες την αλήθεια είναι αυτό που μετράει περισσότερο. Απλώς λέω την αλήθεια!». Αυθαίρετα, όσο πιο αυθαίρετα γίνεται, θεωρούμε τους εαυτούς μας αντικειμενικούς κριτές τόσο της πραγματικότητας όσο και των άλλων ανθρώπων.
Ουσιαστικά εκλογικεύουμε την επικριτικότητά μας για έναν σημαντικό ψυχολογικό λόγο: τα ανεπεξέργαστα εγωιστικά μας κίνητρα.
Ο ρόλος του θυμού
Το να είσαι επικριτικός θεωρείται δικαίως αρνητική συμπεριφορά επειδή —σε αντίθεση με την αντικειμενική και ψύχραιμη κρίση— υποκινείται από ιδιοτελείς λόγους. Πολλοί άνθρωποι παρακινούνται σε αυτή τη συμπεριφορά στην προσπάθεια τους να μετριάσουν αισθήματα πλήξης και απογοήτευσης, μια διαδικασία που στην ψυχολογία ονομάζεται αρνητική ενίσχυση.
Η συνήθεια για επικριτικότητα γίνεται ιδιαίτερα ισχυρή γιατί μπορεί επίσης να ενισχυθεί θετικά: εκτός από την ανακούφιση της πλήξης και της απογοήτευσης, προσφέρει μια διόγκωση του θετικού συναισθήματος. Αυτό ενδέχεται να βιώνεται ως ενθουσιασμός από τη διανοητική διέγερση που προκαλεί η επικριτική συμπεριφορά και φτάνει μέχρι το βίωμα του ατόμου που επιτυγχάνει την αυτοδικαίωση μέσα από τον θυμό.
Αλλά για να είναι ο θυμός ένας θετικός ενισχυτής, αυτό θα πρέπει να σημαίνει ότι λειτουργεί και θετικά! Ακριβώς. Μία από τις πιο κοινές παρανοήσεις σχετικά με την ανθρώπινη ψυχολογία είναι η ιδέα ότι ο θυμός είναι ένα «αρνητικό» συναίσθημα. Εσφαλμένα τον ταξινομούμε ως αρνητικό, καθώς μας οδηγεί συνήθως σε αρνητικά αποτελέσματα. Επειδή όμως μια συναισθηματική εμπειρία προηγείται ενός συγκεκριμένου αποτελέσματος δεν σημαίνει ότι προεξοφλεί το πρόσημο του αποτελέσματος.
•Ο θυμός είναι συνήθως το αποτέλεσμα της ακόλουθης αξιολόγησης για τον κόσμο: κάτι δεν πάει καλά. Τώρα, αν αυτό ήταν το τέλος της αξιολόγησης, θα περίμενε κανείς να αισθανθεί άσχημα. Αλλά ανάμεσα στις περισσότερες εκτιμήσεις της αδικίας υπονοείται μια εκτίμηση της δικαιοσύνης: κάτι δεν πάει καλά… και έχω δίκιο!
Ο Σωκράτης μέσα από τη φιλοσοφική του ματιά έβλεπε ότι η ζωή χωρίς αναζήτηση, είναι μια ζωή που δεν αξίζει να τη ζεις. Η ανεπεξέργαστη σκέψη, τα μπερδεμένα συναισθήματα, πεποιθήσεις και επιθυμίες μπλέκουν τους ανθρώπους σε επώδυνους ιστούς συναισθηματικής ταλαιπωρίας και αγωνίας. Και ο θυμός που ποτέ δεν έχει επαρκώς κατανοηθεί από το άτομο αναγνωρίζεται συχνά ως ένας από τους κύριους ένοχους.
•Ο θυμός μπορεί να λειτουργεί ως ένα αντικαταθλιπτικό με ορισμένες δυνητικά δυσάρεστες παρενέργειες. Είναι ένα δεκανίκι που μας κάνει παθητικούς. Επιπλέον, έχει υψηλό κόστος ιδιαιτέρως σε ό,τι έχει να κάνει με χαμένες ευκαιρίες. Όταν επενδύουμε τον χρόνο και την ενέργειά μας για να διαφωνούμε με τους άλλους χρησιμοποιώντας την επίκριση ως μέσο, αυτό είναι χρόνος και ενέργεια που δεν μπορούμε να αφιερώσουμε αλλού.
Η καλύτερη επένδυση και χρήση του χρόνου και της ενέργειάς μας θα ήταν η αντιμετώπιση των αρνητικών σκέψεων και συναισθημάτων ξεκινώντας από την αναγνώρισή τους και στη συνέχεια από την ανάληψη ευθύνης απέναντι στον εαυτό μας. Αντί να στρέφουμε την προσοχή μας στους άλλους προσπαθώντας να βρούμε τι είναι αυτό που μας ενοχλεί, τι βρίσκουμε λάθος, εκτός της αισθητικής ή του τρόπου σκέψης και ζωής μας, θα μπορούσαμε να επιχειρήσουμε να επερωτήσουμε τον δικό μας κόσμο. Να αναρωτηθούμε πώς εμείς οι ίδιοι ζούμε, να παρατηρήσουμε όσα μας διαμορφώνουν σε αυτό που είμαστε και να αναλογιστούμε πάνω στην ουσία της ίδιας μας της ύπαρξης.
•Όταν το βλέμμα μας είναι στραμμένο αποκλειστικά προς τον άλλον αγνοώντας τη διάθεση με την οποία αντικρίζουμε τα πράγματα και τις καταστάσεις, τότε είμαστε καταδικασμένοι να χτίζουμε μια επιχειρηματολογία μόνο και μόνο για να τονώσουμε τον εγωισμό μας σε μια προσπάθεια να αποφύγουμε την ανάληψη της ευθύνης του εαυτού μας και του τι πραγματικά μας συμβαίνει.
Εκεί, μέσα στη ζωή χωρίς αναζήτηση, μέσα στο διανοητικό και συναισθηματικό μας μπέρδεμα ο θυμός έρχεται να εκτονώσει ένα ψυχικό φορτίο και η επικριτικότητα γίνεται το καταλληλότερο εργαλείο για τον σκοπό αυτό. Γίνεται η τέλεια απόσπαση της προσοχής μας από το ουσιώδες. Γίνεται η φυγή προς μια ζωή που αγνοεί το ίδιο της το νόημα.
