“Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς θέλουμε, ωστόσο είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτό που είμαστε” – Ζαν Πωλ Σαρτρ
Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ είναι ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους όλων των εποχών. Oι θεωρίες του σχετικά με τον υπαρξισμό και την ελευθερία εδραιώνουν τη θέση του ανάμεσα στους πιο ισχυρούς Δυτικούς φιλόσοφους του 20ού αιώνα. Γεννήθηκε στο Παρίσι στις 21 Ιουνίου 1905 και πέθανε -στην ίδια πόλη- 15 Απριλίου 1980. Tο πρώιμο έργο του επικεντρώθηκε σε θέματα υπαρξισμού, όπως φαίνεται από το πρώτο του μυθιστόρημα “Ναυτία” και αργότερα από το δοκίμιο “Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός”. Αφού πέρασε εννέα μήνες ως αιχμάλωτος πολέμου το 1940, ο Σαρτρ άρχισε να εξερευνά το νόημα της ελευθερίας και της ελεύθερης βούλησης και το 1940, έγραψε το κύριο φιλοσοφικό του έργο “Το Είναι και το Μηδέν”: μια φαινομενολογική πραγματεία πάνω στην οντολογία.
Η αγωνία μπροστά στην ελευθερία
«Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος, γιατί μόλις έρθει στον κόσμο, είναι υπεύθυνος για ό,τι κάνει». Ο Σαρτρ πίστευε ότι τα ανθρώπινα όντα ζουν σε συνεχή αγωνία, όχι μόνο επειδή η ζωή είναι δύσκολη, αλλά επειδή είμαστε «καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι». Ενώ οι συνθήκες της γέννησής μας και της ανατροφής μας είναι πέρα από τον έλεγχό μας, ο γάλλος φιλόσοφος ισχυρίζεται ότι μόλις γίνουμε συνειδητοποιημένοι, πρέπει να κάνουμε επιλογές – επιλογές που ορίζουν την ίδια την «ουσία» μας. Η θεωρία του υπαρξισμού του Σαρτρ δηλώνει ότι «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας», υπάρχοντας και ενεργώντας δίνουμε νόημα στη ζωή μας. Η ευθύνη για τη ζωή μας πέφτει αποκλειστικά στους ώμους μας. Δεν υφίσταται κάποιος προκαθορισμένος σκοπός ύπαρξης, η οποία κατά τον Σαρτρ είναι «παράλογη» και παρουσιάζει άπειρες επιλογές, αλλά και «αγωνιά μπροστά στην ελευθερία». Κάθε επιλογή που κάνουμε μας καθορίζει ενώ ταυτόχρονα μας αποκαλύπτει τι πιστεύουμε ότι πρέπει να είναι ένας άνθρωπος. Και αυτό το απίστευτο βάρος ευθύνης που πρέπει να φέρει ο ελεύθερος άνθρωπος είναι αυτό που τον θέτει σε συνεχή αγωνία.
•«Η κόλαση είναι οι άλλοι» είναι μια διάσημη φράση από το υπαρξιστικό θεατρικό έργο “Κεκλεισμένων των θυρών” του Γάλλου φιλοσόφου Ζαν-Πoλ Σαρτρ. Στο έργο αυτό υποστηρίζει ότι οι ανθρώπινες σχέσεις είναι ουσιαστικά γεμάτες συγκρούσεις. Αυτή η προσέγγιση διατρέχει και τη σκέψη του Σαρτρ στο βιβλίο του “Το είναι και το μηδέν”.
Ζώντας με κακή πίστη – “Όλα έχουν κατανοηθεί, εκτός από το πώς να ζήσεις.”
Ο Σαρτρ απέρριψε την ιδέα ενός βίου που δεν επιδιώκει την ελευθερία. Το φαινόμενο των ανθρώπων που αποδέχονται ότι τα πράγματα πρέπει να γίνονται με ένα συγκεκριμένο τρόπο, και αρνούνται να αναγνωρίσουν ή να ακολουθήσουν εναλλακτικές επιλογές, ήταν αυτό που χαρακτήρισε ως «κακή πίστη».
Στο βιβλίο “Το Είναι και το Μηδέν”, εξηγεί την έννοια της κακής πίστης μέσω του παραδείγματος ενός σερβιτόρου που είναι τόσο βυθισμένος στη δουλειά του που θεωρεί τον εαυτό του πρώτα σερβιτόρο παρά ελεύθερο άνθρωπο. Αυτός ο σερβιτόρος είναι τόσο πεπεισμένος ότι η σημερινή του δουλειά είναι το μόνο που μπορεί να κάνει, ότι είναι το μόνο που πρέπει να κάνει, ώστε να θεωρεί πως δεν έχει επιλογή να κάνει οτιδήποτε άλλο στη ζωή. Ο Σαρτρ πίστευε ότι μόνοι μας είμαστε υπεύθυνοι για όλα όσα είμαστε πραγματικά, και μη διερευνώντας τις μυριάδες δυνατότητες που μας παρουσιάζει η ζωή, είμαστε υπαίτιοι για τον περιορισμό της ελευθερίας μας.
Οργή εναντίον της μηχανής
Ένθερμος πιστός της μαρξιστικής σχολής σκέψης, ο Σαρτρ χαρακτήρισε τα χρήματα ως παράγοντα που περιορίζει την ελευθερία ενός ατόμου. Η ανάγκη χρήματος, αιτιολόγησε, είναι η δικαιολογία που δίνουν οι άνθρωποι, όταν αποκλείουν την ιδέα της εξερεύνησης μη συμβατικών επιλογών ζωής. Ο καπιταλισμός ήταν το πολιτικό σύστημα που κατηγόρησε για το φαινόμενο αυτό. Συνέκρινε τον καπιταλισμό με μια μηχανή που παγιδεύει τους ανθρώπους σε έναν κύκλο εργασίας και σε δουλειές που δεν τους αρέσουν, ώστε να μπορούν να αγοράσουν πράγματα που δεν χρειάζονται. Αυτή η αναγκαιότητα υλικών πραγμάτων, υποστήριξε, δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, αλλά είναι ένα τεχνητό κατασκεύασμα που οδηγεί τους ανθρώπους να αρνηθούν την ελευθερία τους και να θεωρούν οποιονδήποτε εναλλακτικό τρόπο ζωής ανόητο. Ο Σαρτρ ήταν ανοιχτά αντίπαλος του καπιταλισμού και συμμετείχε στον Μάη του ’68.
Ο Σαρτρ ήταν ένας ανθρωπιστής που ήθελε να απελευθερωθούμε από τα δεσμά μας και να αξιοποιήσουμε το τεράστιο δυναμικό μας. Ήθελε να αναγνωρίσουμε την ελευθερία μας, να μην περιοριζόμαστε από τον κυρίαρχο ορισμό της πραγματικότητας και να ζήσουμε τη ζωή όπως θέλουμε.
εικόνα εντός κειμένου: “Jean-Paul Sartre, painted portrait – DDC_7519.jpg” by Abode of Chaos is licensed under CC BY 2.0
