Κώστας Β. Ζήσης
Το ζήτημα της επικαιροποίησης του αρχαίου δράματος είναι ίσως ένα από τα μεγάλα «αγκάθια» του είδους, ήδη από την εποχή της αναβίωσής του στις ορχήστρες των μεγάλων αρχαίων θεάτρων. Ο κλειστός, στενός χώρος ενός θεάτρου, με περιορισμένη τη σκηνική έκταση, είναι από μόνος του μια πρόκληση και μια αφορμή για να επιχειρήσει κανείς να προσεγγίσει με σύγχρονους όρους όλα τα επιμέρους κατά ποιόν στοιχεία του: να διαχειριστεί τον Μύθο του, να προσαρμόσει τη Λέξι του, να ανακαλύψει τις σύγχρονες επιδράσεις της Διάνοιάς του, να ανανεώσει την Όψι του, να επαναπροσδιορίσει το Μέλος του.
Δύο παραστάσεις, μιας τέτοιας σύγχρονης προσέγγισης αρχαίου δράματος θα είναι το αντικείμενο αυτού του κριτικού αφιερώματος, σε δύο προσπάθειες δύο σκηνοθετών, που δεν ασχολούνται απλά και μόνο ακαδημαϊκά στο πλαίσιο ενός ανεβάσματος με όσα έργα καταπιάνονται, αλλά ψάχνουν και βρίσκουν τις άκρες τους που έρχονται και ακουμπούν στα σημερινά προτάγματα. Και οι δύο παραστάσεις αφορούν έργα του Ευριπίδη: Ο Κώστας Παπακωνσταντίνου με την Άρτεμις Γρύμπλα σκηνοθετούν τους εν πολλοίς άγνωστους και σχεδόν άπαιχτους «Ηρακλείδαι» στο Θέατρο Olvio , ενώ στον αντίποδα η Κάτια Γέρου διαθέτει το υλικό της «Μήδειας» στη σκηνή του Μικρού Άνεσις, δίνοντας στο έργο μια ξεχωριστή διάσταση.
Κοινό σημείο συζήτησης και στα δύο έργα είναι η ανάδειξη των «α-πόλιδων» ηρώων, ενώ στα αισθητικά σημεία τους, δεν μπορούμε να μην εντοπίσουμε το κοινό σκηνοθετικό χάρισμα να παράγουν και να αναπτύσσουν το αίσθημα της οικειότητας των ηρώων είτε ιδεολογικά είτε σκηνικά, προβοκάροντας ίσως ακόμα και το τραγικό τους μεγαλείο και την εξιδανίκευσή τους. Για τους μεν ήρωες των «Ηρακλειδών» ο Κώστας Παπακωνσταντίνου και η Άρτεμις Γρύμπλα επιλέγουν τις αυτοσαρκαστικές διόδους, για τα πρόσωπα της «Μήδειας» η Κάτια Γέρου, φέρνει στο προσκήνιο όλα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά τους. Και οι δύο δημιουργοί, ανακαλύπτουν στα κλασικά αυτά κείμενα έναν βατήρα για την εξώθηση του αρχαίου δράματος και την αναγωγή του σε μια σύγχρονη πολιτική συζήτηση. Η έννοια της εξουσίας , το πώς διαβρώνει συνειδήσεις, η κατάρριψή των ιδεολογημάτων της πάλης των δύο φύλων, και η ανάδειξη της ταξικότητας της σχέσης εξουσίας-εξουσιαζόμενου, είναι μερικά από τα ζητήματα που θέτονται. Για παράδειγμα, στους Ηρακλείδες η σκληρότητα της εξουσίας εκφράζεται στον ίδιο βαθμό τόσο από τον άντρα Ευρυσθέα, όσο από και από τη γυναίκα Αλκμήνη, όταν και οι δύο κατέχουν τα σκήπτρα της, σε μια ανατροπή ζωής όπου ο εξουσιαζόμενος γίνεται εξουσιαστής και το ανάποδο. ‘Η στην περίπτωση της Μήδειας της Κάτιας Γέρου, βρίσκουμε ότι η ανιαρή πλέον αναφορά στην διαμάχη άνδρα-γυναίκας, υποβιβάζεται αισθητά μπροστά στις πανανθρώπινες σύγχρονες παγκόσμιες τραγωδίες, όπου παιδιά και έθνη ξεκληρίζονται υπό το βάρος γεωπολιτικών συμφερόντων και αναπροσαρμογών. Και είναι πραγματικά ανατριχιαστική αυτή η αναγωγή.
Στα επιμέρους τεχνικά σημεία των παραστάσεων, θα πρέπει να σημειώσουμε τη χρήση της εγγενούς λαϊκότροπης αλλά τόσο πλούσιας και έμμετρα στολισμένης μετάφρασης του Κώστα Βάρναλη από τους Κώστα Παπακωνσταντίνου και Άρτεμη Γρύμπλα, παρόλο που προσωπικά εντόπισα μια διάσταση σε σχέση με την ανάλαφρη μουσική του Βασίλη Κουτσιλιέρη στα χορικά μέρη. Οι Μαργαρίτα Τρίκκα και Κατερίνα Γεβετζή εμφύσησαν την κίνηση στο ερμηνευτικό ανσάμπλ. Αντίθετα η Κάτια Γέρου, σε συνεργασία με τον Αντώνη Morgan Κωνσταντουδάκη και τον Νίκο Νίκα, έφεραν το κείμενο του Ευριπίδη στους σύγχρονους γλωσσικούς κώδικες. Εντυπωσιακό το σκηνικό μέσα στην καλαίσθητη λιτή γραμμή του από την Βίκυ Πάντζιου στους Ηρακλείδες, σε δεύτερο πλάνο η μάλλον κοινότυπη σκηνογραφία των Κυριάκου Κατζουράκη και Νίκου Πολίτη στην Μήδεια. Η Βασιλική Σύρμα μεγαλουργεί στα κοστούμια των Ηρακλειδών, τα οποία εξυπηρετούν στο απόλυτο, αισθητική και κίνηση. Με σύγχρονες καθημερινές αναφορές τα κοστούμια της Ευαγγελίας Κρητικοπούλου στην Μήδεια. Γιώργος Αγιαννίτης και Μελίνα Μάσχα υπογραμμίζουν τις σκηνοθετικές οπτικές με τον σχεδιασμό στα φώτα και στις δύο παραστάσεις αντίστοιχα.
Η Κάτια Γέρου γίνεται μια μετρημένη, ανθρώπινη και πληγωμένη Μήδεια με τον Νίκο Νίκα να στέκεται με τους ίδιους όρους δίπλα της συμπληρώνοντας τους ήρωές του με την χαρακτηριστική ευελιξία του. Η Λίνα Φουντόγλου, ο Αλέξανδος Σωτηρίου και η Ιωάννα Μπιτούνη, δένονται γερά γύρω από τα διαλεκτικά δίπολα των Γέρου-Νίκα, και ενισχύουν αυτήν την «διαφορετική» πανανθρώπινη διάσταση του έργο μέσα από πάθος και οδύνη.
Η ομάδα του Κώστα Παπακωνταντίνου, σταθερά ίδια σε πολλές παραστάσεις τους, βεβαίως επωφελείται αυτής της κοινής θεατρικής πορείας και της ίδιας θεατρικής αντίληψης, όπου λόγος και ήθος, περνούν από το κόσκινο της σωματικότητας και της ενέργειας. Ο Δημοσθένης Ξυλαρδιστός και ο Ελισσαίος Βλάχος, κατέχουν στο απόλυτο αυτήν την «εσωτερική» σκηνική επικοινωνία που προτάσσει ο Κώστας Παπακωνσταντίνου και αυτό διακρίνεται στις σκηνικές τοποθετήσεις τους. Στους ίδιους δρόμους φαίνεται πως οδηγείται με επιτυχία η νεαρή Έλενα Σταύρου, ενώ αντίθετα η Μυρτώ Γκόνη, παρόλη την εμπειρία της φαίνεται κάπως δύσκαμπτη στο να συνταχθεί στο ερμηνευτικό πνεύμα της ομάδας και της εναλλαγής των ρόλων που απαιτεί μεταλλαγή στάσης σώματος, εκφοράς λόγου, και συνολικής σκηνικής τοποθέτησης.
Ανακεφαλαιώνοντας, και οι δύο αυτές σύγχρονες προσεγγίσεις έχουν ταυτόσημη αφετηρία προθέσεων: δεν επιχειρούν απλά μια αποκωδικοποίηση διαχρονικών μηνυμάτων της αρχαίας τραγωδίας, αλλά αποπειρώνται να τις επαναπροσδιορίσουν στο σύγχρονο κοινωνικό γίγνεσθαι. Αποτελούν και οι δύο ζωντανές αφηγήσεις που αντανακλούν στο τώρα και στο σήμερα.
