«Αναρχικός είναι αυτός που καταργεί τις κοινωνικές συμβάσεις για λογαριασμό του, εφόσον έτσι μόνο δύναται να μην εξουσιάζει και να μην εξουσιάζεται από κανέναν.» – Φερνάντο Πεσσόα
Μέσα από σχεδόν 80 λογοτεχνικές περσόνες, ο Πορτογάλος συγγραφέας Φερνάντο Πεσσόα -που γεννήθηκε στις 13 Ιουνίου 1888 και πέθανε στις 30 Νοεμβρίου 1935- δημιούργησε έναν ευφάνταστο χώρο που βρίσκει ακόμα απήχηση. Η λατρεία που περιβάλλει τον Πεσσόα είναι συναρπαστική. Στο γεγονός συμβάλει το γεγονός πως ήταν -σχετικά- άγνωστος όσο ήταν ζωντανός.
Μετά τον ξαφνικό θάνατό του αποκαλύφθηκε το ογκώδες συγγραφικό έργο του. Ανακαλύφθηκαν περισσότερες από 25.000 χειρόγραφες σελίδες, τις οποίες υπέγραφε με σχεδόν 80 διαφορετικά «ετερώνυμα» που δημιούργησε κατά τη διάρκεια της ζωής του. Αυτά ήταν τα λογοτεχνικά του alter egos που όλα διέθεταν διαφορετικές απόψεις σχετικά με μεγάλα ζητήματα όπως η ζωή, ο θάνατος, η πλήξη, η σύγκρουση μεταξύ λογικής σκέψης και ανθρώπινων συναισθημάτων.
Σε κάθε ετερώνυμο έδωσε ξεχωριστή βιογραφία, ψυχολογία, πολιτικές απόψεις, θρησκεία, ακόμη και περιγραφή της εξωτερικής εμφάνισης φροντίζοντας οι χαρακτήρες να είναι μεταξύ τους διασυνδεδεμένοι. Ο Alberto Caeiro, για παράδειγμα, ήταν ένας άνεργος άντρας χωρίς ιδιαίτερη μόρφωση από την επαρχία που τον ανακάλυψε ο Ricardo Reis – γιατρός και κλασικιστής – και ο Álvaro de Campos – ένας μηχανικός στο ναυτικό, δανδής και ταξιδιώτης. Και οι τρεις άντρες ήταν ποιητές και έγραψαν με το δικό τους στιλ και πεποιθήσεις, αντικρουόμενοι μεταξύ τους, αλλά ταυτοχρόνως σχηματίζοντας μαζί ένα είδος μανιφέστου για τις παραλλαγές του εαυτού που ενσωματώνονται μέσω της διαδικασίας της γραφής.
Ο Bernardo Soares ήταν μια άλλη σημαντική περσόνα. Ένας υπάλληλος που περιέγραψε λεπτομερώς τη μονοτονία στη δουλειά, τη ζωή, την πόλη και τη ματαιότητα της επιθυμίας. Το “Βιβλίο της Ανησυχίας”, μια συλλογή μη ολοκληρωμένων κειμένων που βρέθηκαν σε πρόχειρα κομμάτια χαρτιού και δημοσιεύθηκαν σχεδόν 50 χρόνια μετά το θάνατο του Πεσσόα, προσφέρονται για υπαρξιακή ανάγνωση.
•Το γεγονός ότι pessoa σημαίνει “πρόσωπο/άτομο” στα πορτογαλικά δεν περνά απαρατήρητο στον αναγνώστη. Η απαισιοδοξία των διαφορετικών περσόνων του Πεσσόα εναρμονίζεται απόλυτα με τον διάσημο κανόνα του μοντερνισμού. Νέα ετερώνυμά του εξακολουθούν να αποκαλύπτονται, όπως πρόσφατα η Maria José (Letter from a Hunchback Girl to a Metalworker, 1930), η μόνη γυναικεία φωνή του, αυτή μιας 19χρονης.
Τα ψευδώνυμα – που χρησιμοποιούνται από γυναίκες συγγραφείς των αρχών του 20ού αιώνα για να κρύψουν το φύλο τους – δεν είναι σπάνια. Η δουλειά όμως του Πεσσόα πηγαίνει πέρα από την κάλυψη. Αυτή η δια βίου δημιουργία διαφόρων προσωπικοτήτων ανάγει τον ίδιο σε μυστήριο.
Ο Φερνάντο Πεσσόα έγραψε για την “ετερωνυμία” το 1928:
“Το ψευδώνυμο έργο είναι το έργο του συγγραφέα «αυτοπροσώπως» μείον η υπογραφή του ονόματός του· το ετερώνυμο έργο είναι αυτό του συγγραφέα «εκτός προσώπου του»· είναι το έργο μιας προσωπικότητας εντελώς κατασκευασμένης από τον ίδιο, όπως θα ήταν οι ανταπαντήσεις ενός προσώπου σε κάποιο θεατρικό έργο, γραμμένο με το χέρι του.”
«Ο Φερνάντο Πεσσόα, επί της ουσίας, δεν υπάρχει», έγραψε ο Álvaro de Campos, απαλλάσσοντας τον συγγραφέα από το φορτίο της «πραγματικής» ζωής. Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι μια ανυπακοή στον μύθο του συγγραφέα – στην ιδέα ενός ταλέντου που βλέπει και γνωρίζει τα πάντα. Πολύ πριν οι αποδομητές επιτεθούν στη γλώσσα και το νόημα και επιχειρήσουν να αποσυναρμολογήσουν την ιστορία και τα συστήματα σκέψης, ο Πεσσόα κοίταξε τον εαυτό του στον καθρέφτη και είδε τον κάθε άνθρωπο ταυτόχρονα. Ο κόσμος του αντικατοπτρίζει την ιδέα ότι όλοι είναι ίσοι, αλλά και διαφορετικοί – και αυτό τον καθιστά τον πιο ανθρώπινο από τους σύγχρονους λογοτέχνες.
