Επιμέλεια Αναστασία Νικολάου – Ψυχολόγος
Το κοινό μπορεί να έχει τις καλύτερες προθέσεις. Να είναι έτοιμο να συγχωρέσει ερμηνευτικά λάθη και όμως, αυτό, να μην έχει καμία σημασία. Μπορεί να έχεις υπάρξει αυτόπτης μάρτυρας παράστασης όπου οι καλλιτέχνες που βρίσκονται στη σκηνή δείχνουν να υποφέρουν. Τι άραγε συμβαίνει;
Η φωνή βγαίνει με δυσκολία από το στόμα. Οι ανάσες ακούγονται υπερβολικά βαριές. Τα χέρια τρέμουν. Για πολλούς καλλιτέχνες, οι καταξιωμένοι συνάδελφοι τους δεν αποτελούν εξαίρεση, η σκηνή μοιάζει με αρένα του Κολοσσαίου λίγο πριν βγουν λιοντάρια. Μα τι τους συμβαίνει άραγε; Είναι φορές που το άγχος ενός καλλιτέχνη μοιάζει να είναι μεγαλύτερο από την ίδια του την τέχνη.
Ο φόβος της σκηνής ή το «άγχος της παράστασης» είναι ένας υπερβολικός και εξουθενωτικός φόβος σε μία δημόσια εμφάνιση. Κυμαίνεται από ήπια αγωνία έως απόλυτο πανικό και συχνά εμποδίζει την εξέλιξη της σταδιοδρομίας στις τέχνες του θεάματος και στα επαγγέλματα που απαιτούν δημόσια έκθεση. Όπως και άλλες φοβίες, η απλή παρότρυνση στο άτομο να το ξεπεράσει ή να μην το σκέφτεται, είναι απίθανο να βοηθήσει.
Μεταξύ των πολλών τεχνικών που συνιστώνται είναι να φανταστεί κανείς το κοινό να κάθεται και να παρακολουθεί γυμνό. Αυτό μπορεί να είναι αμήχανο θέαμα όμως, ούτως ή άλλως, οι αγχώδεις ερμηνευτές είναι πολύ πιθανό να αισθάνονται σαν να είναι και εκείνοι το ίδιο εκτεθειμένοι. Πολύ συχνά επίσης μπορεί να αναρωτιέται κανείς εάν υπάρχει κάποιος στο κοινό που γνωρίζει περισσότερα για το θέμα.
Ο σκηνικός τρόμος βιώνεται εξίσου από επαγγελματίες όσο και από ερασιτέχνες και δεν σχετίζεται με το ταλέντο ή την ικανότητα. Ούτε μειώνεται απαραίτητα με την εμπειρία ή την επιτυχία. Μερικοί κορυφαίοι επαγγελματίες έχουν προβληματιστεί από το άγχος της παράστασης στην καριέρα τους. Στο απόγειο της φήμης του, ο ηθοποιός Λόρενς Ολίβιε υπέφερε από ένα σχεδόν ανίκητο άγχος παράστασης. Κατά τη διάρκεια μιας σκηνής του Οθέλλου ήταν τόσο τρομοκρατημένος από τους μονολόγους του που ζήτησε από έναν άλλο ηθοποιό να σταθεί ακριβώς έξω από τη σκηνή, ώστε «να μην αισθάνεται τόσο μόνος».
Ο Ρίτσαρντ Μπάρτον υπέφερε πριν ανέβει στη σκηνή για την παράσταση Έκβους, φοβούμενος ότι «είχε χάσει την ικανότητα να διατηρήσει την ψυχραιμία του». Η Μπάρμπαρα Στρέιζαντ δεν μπορούσε να τραγουδήσει σε ζωντανές συναυλίες για 27 χρόνια, αφού κάποτε ξέχασε τα λόγια της κατά τη διάρκεια μιας συναυλίας στο Central Park της Νέας Υόρκης. Η Κάρλι Σάιμον συνήθιζε να κρατά καρφίτσες στο χέρι στις παραστάσεις της, ώστε να αποσπά την προσοχή της από το άγχος.
•Ίσως το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι διάσημοι ερμηνευτές είναι ότι οι προσδοκίες, τόσο οι δικές τους όσο και του κοινού τους, είναι τόσο μεγάλες που αμφιβάλλουν για την ικανότητά τους να ανταποκριθούν. Μόλις βρεθεί κανείς στην κορυφή του βάθρου, το μόνο που απομένει είναι να κατέβει από αυτό. Μπορεί επίσης να υπάρχει επίγνωση των αδυναμιών, καθώς και των ανταγωνιστών που ανυπομονούν ομοίως να διακριθούν.
Ο σκηνικός τρόμος χαρακτηρίζεται από ένα έντονο αίσθημα δημόσιου ελέγχου και κριτικής σε συνδυασμό με τον φόβο της αποτυχίας. Όλες οι επιδράσεις της αδρεναλίνης που συνοδεύουν τον φόβο είναι παρούσες, συμπεριλαμβανομένων των: σφίξιμο στο στομάχι, ξηροστομία, αίσθημα παλμών, ιδρωμένες παλάμες, ζάλη, δύσπνοια και αδυναμία καθαρής σκέψης. Αυτά οφείλονται στην ενεργοποίηση του γενικού συστήματος έκτακτης ανάγκης “μάχης-φυγής” που αποτελεί μέρος της εξελικτικής μας κληρονομιάς. Είναι σαν ο φόβος μπροστά σε ένα άγριο ζώο ή στη θέα ενός σπαθιού να έχει δώσει τη θέση του σε έναν τρόμο δημόσιας ταπείνωσης.
•Για τους προγόνους μας, ο φόβος επίθεσης και η προστασία της ομάδας ήταν ζωτικής σημασίας. Αντιλαμβανόμαστε μια αίσθηση αναλογίας στο σήμερα. Το κοινό βεβαίως δεν είναι αρπακτικά – μπορεί να μας απορρίψουν αλλά είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν θα μας φάνε.
Οι μουσικοί φαίνονται ιδιαίτερα ευάλωτοι υποφέροντας από σκηνικό άγχος περισσότερο από άλλους καλλιτέχνες. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι οι απαιτήσεις της μουσικής απόδοσης είναι εξαιρετικά υψηλές με τα λάθη να είναι εμφανή. Στις σόλο ερμηνείες οι καλλιτέχνες αισθάνονται ακόμα πιο ευάλωτοι, επειδή το επίπεδο του ελέγχου και της αυτοπαρατήρησης είναι πολύ υψηλότερα. Έχει αποδειχθεί ότι το άγχος μειώνεται με τη συνύπαρξη και άλλων ερμηνευτών στη σκηνή.
Οι οντισιόν και οι διαγωνισμοί είναι πιο αγχωτικοί από την ίδια την παράσταση, ακόμη και από την πρεμιέρα. Αυτό συμβαίνει επειδή ο παράγοντας αξιολόγησης είναι σημαντικά μεγαλύτερος.
Το άγχος της σκηνής δεν είναι πάντα καταστροφικό
Καλλιτέχνες αναφέρουν ότι ο φόβος στην παράσταση τούς κρατούσε σε μία εγρήγορση αντί να τους αποσυντονίζει. Μελέτες, ειδικά σε ηθοποιούς, έδειξαν την ευεργετική επίδραση του άγχους στην απόδοσή τους. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι ηθοποιοί και ερευνητές συμφώνησαν επίσης πως η ποιότητα της παράστασης ήταν καλύτερη παρουσία κοινού παρά στις πρόβες. Υπήρχαν επίσης στοιχεία που υποστήριζαν τη δημοφιλή θεατρική ιδέα της «βουτιάς της δεύτερης νύχτας»
Το φαινόμενο του άγχους της σκηνής και της απόδοσης, πέρα από τις τέχνες του θεάματος, εμφανίζεται έντονα και στον αθλητισμό. Μόλις το άγχος αγγίξει τα υψηλότερα επίπεδά του και αρχίσει να διαφαίνεται η πιθανότητα αποτυχίας, μπορεί να υπάρξει μια απότομη πτώση στην απόδοση με μικρές πιθανότητες ανάκτησης. Το ψυχικό άγχος μπορεί να δημιουργήσει έναν φαύλο κύκλο όπου η αποτυχία γίνεται μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία, τα πρώτα λάθη οδηγούν σε ένα κλιμακούμενο μοτίβο απόσπασης της προσοχής και ανησυχίας, γνωστό και ως “θεωρία της καταστροφής”.
Το πιο επιζήμιο στυλ σκέψης πριν από μία εμφάνιση ονομάστηκε καταστροφή (π.χ. νομίζω ότι θα λιποθυμήσω, σίγουρα θα κάνω ένα τρομερό λάθος και αυτό θα καταστρέψει τα πάντα). Το άτομο αναλώνεται σε έναν έντονο εσωτερικό διάλογο που καταλήγει πάντα να προκαταβάλει ένα κακό αποτέλεσμα. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι καλλιτέχνες που καταστροφολογούν είναι πιο επιρρεπείς στο σκηνικό άγχος.
Μια περισσότερο ψύχραιμη και ρεαλιστική αξιολόγηση του τι μπορεί να συμβεί πάνω στη σκηνή χρησιμοποιείται περισσότερο από άτομα με μέτρια επίπεδα άγχους.
Διάφορα φάρμακα έχουν χρησιμοποιηθεί για την αντιμετώπιση του άγχους της σκηνής, τόσο επίσημα όσο και ανεπίσημα, όπως: τα αγχολυτικά που χρησιμοποιούνται συχνά αλλά μειώνουν την απόδοση και είναι εθιστικά και τελικά καταστροφικά. Τα διεγερτικά χρησιμοποιούνται επίσης ευρέως για ενέργεια και έμπνευση. Αυτά τείνουν να είναι επίσης εθιστικά και επιζήμια μακροπρόθεσμα και πρέπει επίσης να αποφεύγονται. Οι βήτα-αναστολείς υποτίθεται ότι ελέγχουν τα σωματικά συμπτώματα του φόβου χωρίς γνωστική εξασθένηση. Χρησιμοποιούνται από πολλούς μουσικούς ορχήστρας, ιδιαίτερα για οντισιόν και σημαντικές περιστάσεις, αλλά οι παρενέργειές τους είναι δυνητικά σοβαρές και η αποτελεσματικότητά τους ασαφής. Ελεγχόμενες δοκιμές δείχνουν ότι μειώνουν τον καρδιακό ρυθμό και τον μυϊκό τρόμο, αλλά έχουν ελάχιστη επίδραση στο υποκειμενικό άγχος και δε βελτιώνουν την ποιότητα της μουσικής απόδοσης. Εγείρουν επίσης ηθικά ζητήματα παρόμοια με το ντόπινγκ των αθλητών.
Η άσκηση είναι μια πολύ πιο υγιεινή προσέγγιση από την κατανάλωση ουσιών. Η σωματική δραστηριότητα είναι ένα αποτελεσματικό αντίδοτο στο άγχος και την κατάθλιψη και η καλή φυσική κατάσταση έχει αποδειχθεί ότι προάγει την αντίσταση στο στρες. Η έκθεση στον καθαρό αέρα και τον ανοιχτό ουρανό (ακόμα και αν δεν είναι γαλανός) είναι επίσης ευεργετική, ειδικά τον χειμώνα, όταν πολλοί άνθρωποι στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη υποφέρουν από ανεπάρκεια βιταμίνης D. Η σωστή ρουτίνα ύπνου είναι εξίσου σημαντική. Ο ύπνος δεν είναι απλώς χαμένος χρόνος. Αφομοιώνει τη νέα μάθηση. Το ξενύχτι και το ποτό, αντίθετα, μειώνουν τη συγκέντρωση. Η ξεκούραση επίσης πριν από μια σημαντική παράσταση είναι συνήθως καλύτερη από μια πρόβα της τελευταίας στιγμής.
Μια κλασική προσέγγιση της θεραπείας της συμπεριφοράς για φοβίες κάθε είδους ονομάζεται συστηματική απευαισθητοποίηση. Η ιδέα είναι να σπάσει τη συνήθεια του φόβου-φυγής πείθοντας τον ερμηνευτή να παραμείνει εκτεθειμένος στην πηγή του τρόμου του μέχρι να αποδείξει ότι είναι αβλαβής. Αυτή η διαδικασία έχει καλή πρόγνωση επιτυχίας, ειδικά με το άγχος της ομιλίας, αλλά δεν αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τον σκηνικό φόβο σε έμπειρους ερμηνευτές.
Υπάρχουν ενδείξεις ότι το σύνδρομο του υπεραερισμού είναι κοινό μεταξύ των αγχωμένων ερμηνευτών, γεγονός που τους κάνει να βιώνουν συμπτώματα παρόμοια με τη διαταραχή πανικού. Η υπερβολικά γρήγορη και βαθιά αναπνοή οδηγεί σε στέρηση οξυγόνου στον εγκέφαλο, ως εκ τούτου ζάλη και απώλεια συγκέντρωσης. Το πρόβλημα αφορά ιδιαίτερα τους τραγουδιστές και τους μουσικούς πνευστών οργάνων και φαίνεται να είναι πιο συχνό ανάμεσα στις γυναίκες.
Μια κατάλληλη θεραπεία σε τέτοιες περιπτώσεις είναι η επανεκπαίδευση της αναπνοής, η οποία περιλαμβάνει την εκμάθηση αργής αναπνοής, ειδικά στη φάση της εκπνοής.
Οι γνωστικές θεραπείες ασχολούνται με τους δυσπροσαρμοστικούς τρόπους σκέψης και τον τρόπο με τον οποίο κατανέμεται η προσοχή κατά τη διάρκεια της απόδοσης. Η εστίαση της προσοχής και η απορρόφηση στο έργο, και όχι στον εαυτό ή το κοινό, συνδέεται με λιγότερο άγχος και καλύτερη απόδοση. Ως εκ τούτου, η γνωστική θεραπεία μπορεί να στοχεύει στον αναπροσανατολισμό της προσοχής του ερμηνευτή προς την καλλιτεχνική ροή του έργου επιδιώκοντας να εξορθολογίσει τα μοτίβα σκέψης, εντοπίζοντας εκείνα που είναι καταστροφικά και αντικαθιστώντας τα με θετικά.
Η ανάπτυξη ρεαλιστικών προσδοκιών μπορεί να είναι εξίσου χρήσιμη με τις θετικές επιβεβαιώσεις. Οι καλλιτέχνες εκπαιδεύονται να προβλέπουν τις επιδράσεις της αδρεναλίνης στο σώμα τους αναπλαισιώνοντας αυτές σε κάτι λιγότερο απειλητικό, λόγου χάρη, ως ένδειξη ενθουσιασμού. Η επανασήμανση των επιδράσεων της αδρεναλίνης σπάει τον φαύλο κύκλο του άγχους, το οποίο μπορεί εύκολα να φτάσει στον πανικό.
Μια ακόμα δυνητικά επιβλαβής στρατηγική που υιοθετείται από ορισμένους καλλιτέχνες εκδηλώνεται με προκαταβολικές δικαιολογίες: «Έχω πονόλαιμο αυτή τη στιγμή», «δεν έχω ξαναπαίξει αυτή τη μουσική», «είναι μια ερμηνεία που δεν μου ταιριάζει», «θα τα πήγαινα καλύτερα αν η παράσταση δεν ήταν αργά τη νύχτα». Μια τέτοια απαισιόδοξη προσέγγιση γίνεται εύκολα αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Το επόμενο βήμα είναι το αυτο-σαμποτάζ, π.χ. εκδήλωση ενός κρυολογήματος, η καταστροφή ενός μουσικού οργάνου ή μια σκόπιμη μέθη πριν από μια παράσταση. Τα ευαίσθητα άτομα πρέπει να προσέχουν για σημάδια ανάλογων συμπεριφορών και να εισάγουν θετικές στρατηγικές.
Ορισμένοι καλλιτέχνες θεωρούν χρήσιμο να οραματιστούν την επιτυχία. Υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτού του είδους η σκέψη, όταν είναι αισιόδοξη και έχει στόχο, μπορεί να βελτιστοποιήσει την απόδοση τόσο στον αθλητισμό όσο και στις τέχνες του θεάματος. Αν οι τεχνικές της αυτοβοήθειας δεν επαρκούν για να αντιμετωπίσει κανείς το σοβαρό ζήτημα του φόβου της παράστασης, η αναζήτηση βοήθειας από επαγγελματίες της ψυχικής υγείας είναι η πάντοτε ενδεδειγμένη κίνηση.
Ο διάσημος Ουκρανός τσελίστας Πιατιγκόρσκι, ο οποίος υπέφερε πολύ από το άγχος της σκηνής, είπε κάποτε σε έναν φίλο: «Πριν από μια συναυλία, λέω στον εαυτό μου, Γκρίσα, μην είσαι νευρικός, είσαι ο μεγάλος Πιατιγκόρσκι!». «Και βοηθάει;» ρώτησε ο φίλος. «Όχι – δεν πιστεύω τον εαυτό μου».
