Γιάννης Παναγόπουλος
“Είναι ο πρώτος πόλεμος που αναμεταδίδεται από το Ίντερνετ. Smartphones, Social Media, εφαρμογές επικοινωνίας. Ο τρόπος παραγωγής προπαγάνδας και από τις δύο πλευρές είναι πρωτόγνωρος” λέει ο Πάνος Κομπατσιάρης. Ο θεωρητικός επικοινωνίας και media τα τελευταία έξι χρόνια μοιράζει τη ζωή του ανάμεσα στη Ρωσία και την Ελλάδα. Η εισβολή στην Ουκρανία τον βρήκε στη Μόσχα. Πώς άραγε νιώθουν οι Ρώσοι γύρω από ένα γεγονός που φέρει την “εγκυρότητα” της πολιτικής της ηγεσίας; Πόσο επηρεάστηκε η ζωή στη Ρωσία από την εισβολή του στρατού της στη γειτονική χώρα; Ποιον ρόλο παίζουν τα media στη διαμόρφωση του πολέμου; Τι είναι ο πόλεμος αυτός για τον δημιουργό του; Οι ερωτήσεις πέφτουν με μανία διπλής ταρίφας μεταμεσονύχτιου ταξί. Άραγε, μπορούμε να πλησιάσουμε με ψυχραιμία απαντήσεις που θα ρίχνουν φως στο σκοτάδι της στρατιωτικής επέμβασης;
-Στα 90’s οι εισβολές του αμερικανικού στρατού σε χώρες της Μέσης Ανατολής πήραν αξία τηλεοπτικού σόου. Κάμερες παντού. Κάμερες που κατέγραφαν περήφανα πρόσωπα των στρατιωτών που έφευγαν για το μέτωπο. Πλάνα από ρημαγμένα από τον πόλεμο ιρακινά χωριά με τους εισβολείς Αμερικανούς στρατιωτικούς να μιλούν στους ηγέτες ιθαγενών για τον σεβασμό που θα έδειχναν στη θρησκεία, στα ήθη και τις παραδόσεις τους. Η εισβολή της Ρωσίας, από τη μεριά της Ρωσίας, σήμερα, μοιάζει να μην έχει μιντιακή αξία. Οι Ρώσοι απλώς επιβεβαιώνουν ή διαψεύδουν γεγονότα. Από την άλλη, οι Ουκρανοί μοιάζουν να είναι ανοιχτοί σε κάθε διαθέσιμο δίαυλο επικοινωνίας. Αυτή η στάση είναι μέρος της άμυνάς τους;
Είναι πραγματικά συγκλονιστικός ο τρόπος που καλύπτεται αυτός ο πόλεμος. Νομίζω είναι ο πρώτος πόλεμος, στην Δύση τουλάχιστον, με τόσο καταιγιστική αναμετάδοση μέσω ίντερνετ, έτσι δεν είναι; Smartphones, Social Media, εφαρμογές επικοινωνίας. Όλα αυτά έχουν αλλάξει τον πόλεμο πληροφορίας και από τις δύο πλευρές. Η Ρωσία δεν βγάζει τίποτα προς τα έξω. Ή, μάλλον, από τα ελάχιστα που αφήνει προς δημοσιοποίηση είναι στεγνές ανακοινώσεις γύρω από τις νίκες που έρχονται από το πεδίο των μαχών. Από την άλλη πλευρά, νομίζω πως υπάρχει μια αριστοτεχνικά δομημένη διαχείριση πληροφορίας. Η πλευρά της Ουκρανίας και των συμμάχων της έχουν νικήσει κατά κράτος στο πεδίο του μιντιακού πολέμου. Ο Ζελένσκι παρουσιάζεται ως ο ήρωας της διπλανής πόρτας. Καθόλου τυχαία στις δημόσιες εμφανίσεις του μιλά κυρίως ρωσικά, όχι ουκρανικά, ώστε να απευθύνεται σε όλους τους Ρωσόφωνους (οι κακές γλώσσες λένε μάλιστα πως δε μιλάει καλά Ουκρανικά). Κυκλοφορεί φορώντας χακί μπλουζάκια, βγάζει σέλφις. Ρόλο σε όλα αυτά παίζει και η καριέρα του ως ηθοποιός. Ο Ζελένσκι ήταν κάποτε κάτοικος Μόσχας. Ήταν αρκετά δημοφιλής στους Ρώσους. Κάτι σε στυλ Σεφερλή που έχουμε στην Ελλάδα, σε μικρότερο φυσικά βαθμό.
•Από τη μια μεριά, λοιπόν, έχεις τους Ουκρανούς που βγάζουν κάτι ηρωικό και από την άλλη τον Πούτιν. Μια old school, βαρετή φιγούρα που κατά βάση προσφέρεται για νερόβραστα memes. Οι Ουκρανοί έχουν κερδίσει όλα τα δυτικά μέσα, λόγω φυσικά και της γεωπολιτικής στρατηγικής εγγύτητας. Γνώμη μου είναι πως η επικοινωνιακή πρακτική που έχει παρουσιάσει η Ουκρανία είναι το βασικό της όπλο σε αυτόν τον πόλεμο
-Στις διαπραγματεύσεις που γίνονται ανάμεσα σε Ουκρανούς και Ρώσους βλέπουμε εικόνες πλημμυρισμένες από μιντιακά μηνύματα. Οι Ρώσοι είναι παγωμένοι, σκυθρωποί, ατσαλάκωτοι. Οι Ουκρανοί μοιάζουν λες και όταν τελειώσει η συνάντηση θα βρεθούν στα χαρακώματα να πολεμήσουν. Φορούν στρατιωτικά παντελόνια, καπελάκια, μπουφάν. Κάποιοι από αυτούς μοιάζουν με φύλαρχους που κάνουν διάλειμμα από τη μάχη.
Από τη μια μεριά, λοιπόν, έχεις τους Ουκρανούς που βγάζουν κάτι ηρωικό και από την άλλη τον Πούτιν. Μια old school, βαρετή φιγούρα που κατά βάση προσφέρεται για νερόβραστα memes. Οι Ουκρανοί έχουν κερδίσει όλα τα δυτικά μέσα, λόγω φυσικά και της γεωπολιτικής στρατηγικής εγγύτητας. Γνώμη μου είναι πως η επικοινωνιακή πρακτική που έχει παρουσιάσει η Ουκρανία είναι το βασικό της όπλο σε αυτόν τον πόλεμο. Η Ρωσία είναι cancelled παντού, σε όλα τα media, στις πολιτιστικές, καλλιτεχνικές και αθλητικές εκδηλώσεις. Αυτό το μοντέλο πίεσης έχει πολλά από την περίπτωση του #metoo, απλά τώρα γίνεται σε επίπεδο χώρας. Από την άλλη, εδώ στη Ρωσία ο κόσμος είναι κατά του πολέμου. Αυτοί που έρχομαι σε άμεσο διάλογο μαζί τους είναι σοκαρισμένοι.
-Είπες προηγουμένως πως ο Ζελένσκι στις δημόσιες εμφανίσεις του μιλά κυρίως ρωσικά. Θα λέγαμε πως τα ουκρανικά είναι ρωσική διάλεκτος ή ξεχωριστή, αυτόνομη, γλώσσα;
Ας πούμε ελαφρώς καταχρηστικά πως για τους Ρώσους τα ουκρανικά είναι όπως τα κυπριακά για τους Έλληνες.
•Εδώ στη Ρωσία έχει βγει η οδηγία να μην αναφέρεται ο πόλεμος ως πόλεμος και η εισβολή ως εισβολή. Τη θέση τους έχει πάρει ο όρος Special Operation (μτφ. Ειδική Αποστολή). Όσα media χρησιμοποιούν τις λέξεις “πόλεμος” ή “εισβολή” κατηγορούνται για fake news, τρώνε πρόστιμο ή και κλείνουν (αν είναι δημοφιλή)
-Τα ρωσικά media την εισβολή στην Ουκρανία πώς την καλύπτουν;
Εδώ στη Ρωσία έχει βγει η οδηγία να μην αναφέρεται ο πόλεμος ως πόλεμος και η εισβολή ως εισβολή. Τη θέση τους έχει πάρει ο όρος Special Operation (μτφ. Ειδική Αποστολή). Όσα media χρησιμοποιούν τις λέξεις “πόλεμος” ή “εισβολή” κατηγορούνται για fake news, τρώνε πρόστιμο ή και κλείνουν (αν είναι δημοφιλή). Και έκλεισαν πολλά ιστορικά μέσα όπως το TV Rain ή το Echo of Moscow που τα παρακολουθούσα κι εγώ. Υπάρχει έντονη λογοκρισία στο κομμάτι κάλυψης του πολέμου. Για πολλούς Ρώσους αυτός ο πόλεμος δεν είναι επιθυμητός. Από την πρώτη μέρα έγιναν συγκεντρώσεις. Υπήρξε έντονη δραστηριοποίηση του κόσμου με φοβερό προσωπικό ρίσκο. Μόλις χθες, η (πρώην πλέον) εργαζόμενη δημοσιογράφος του προπαγανδιστικού Πρώτου Καναλιού (κάτι σαν τον δικό μας ΣΚΑΙ αλλά σε κρατική έκδοση) Μαρίνα Οβσιάνικοβα παρενέβη με πλακάτ την ώρα του δελτίου ειδήσεων καταγγέλλοντας την παραπληροφόρηση και την κρατική προπαγάνδα σχετικά με τον πόλεμο. Η κίνησή της έφερε μεγάλη ανάταση και ελπίδα για ένα περισσότερο μαζικό αντιπολεμικό κίνημα μεταξύ των Ρώσων,στους οποίους όπως είναι λογικό κυριαρχεί ο φόβος, η απελπισία και η εσωτερίκευση μιας απέραντης ενοχής για τα τραγικά γεγονότα. Και ας μην ξεχνάμε πως πάρα πολλοί Ουκρανοί μένουνε στη Ρωσία, αλλά και πολλοί Ρώσοι έχουν έντονους οικογενειακούς και φιλικούς δεσμούς με την Ουκρανία καθώς και σχέσεις και δεσμούς οικογενειακούς ή επαγγελματικούς με το εξωτερικό. Όλους αυτούς η απομόνωση της Ρωσίας τους τσακίζει. Εννοείται πως υπάρχουν και εκείνοι που δεν νοιάζονται για όσα συμβαίνουν γύρω τους, συνεχίζουν τη ζωή τους. Τέλος, υπάρχουν και εκείνοι που είναι υπέρ του πολέμου. Δεν ξέρω πώς μπορούν να μετρηθούν οι δυναμικές που έχουν αναπτυχθεί στην κοινωνία. Τουλάχιστον οι άνθρωποι του κύκλου μου είναι σε καταθλιπτική κατάσταση.
•Ο Πούτιν έδωσε τη φοβερή ευκαιρία στο ΝΑΤΟ να επανεξοπλιστεί και να βρει ένα νέο λόγο ύπαρξης
-Κατά τη γνώμη σου, αυτός ο πόλεμος γιατί γίνεται;
Πάνω απ’ όλα είναι ένας πόλεμος βασισμένος στο ιμπεριαλιστικό φαντασιακό του Πούτιν. Αρνείται την ύπαρξη του ουκρανικού κράτους. Θεωρεί πως η Ουκρανία είναι ένα προσάρτημα της Ρωσίας. Πιστεύει στην ιδέα ενός «Ρωσικού Κόσμου». Τα επαναλαμβάνει συχνά όλα αυτά. Προφανώς πέρα από κάθε δικαιολόγηση υπάρχει και ένα οικονομικό υπόβαθρο που έχει να κάνει με την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της Ουκρανίας. Αλλά νομίζω πως το κεντρικό αφήγημα είναι αυτό, και πιστεύω πως έτσι πρέπει να το δούμε, ως έναν πόλεμο που εκπονείται μέσα από μια ιμπεριαλιστική, ναπολεόντεια αντίληψη που έχει ο Πούτιν για τον κόσμο και την ιστορία. Το λέω αυτό αφενός γιατί δεν υπάρχει τίποτα το αντι-ιμπεριαλιστικό στον Πούτιν, όπως πιστεύουν πολλοί, αφετέρου γιατί πολλοί λένε πως ο Ρώσος πρόεδρος είναι ο νέος Χίτλερ. Αυτό, πέραν της καταχραστικής υπερβολής, δεν ισχύει. Ο Πούτιν είναι αυταρχικός αλλά δεν διακατέχεται από μια ιδέα καθαρότητας του έθνους γιατί η ίδια η Ρωσία έτσι κι αλλιώς δεν είναι «καθαρόαιμη». Στη χώρα μιλιούνται κάπου 100 διαφορετικές γλώσσες, ζουν πολλές εθνότητες, περισσότερο θυμίζει παλαιού τύπου αυτοκρατορία. Η ιδέα της φυλετικής καθαρότητας στη Ρωσία δεν μπορεί να σταθεί ως εθνικό αφήγημα. Από την άλλη, οι ίδιοι οι Ουκρανοί μετά το Μαιντάν προσπαθούν να φτιάξουν ένα μοντέρνου τύπου «Ουκρανικού» έθνους-κράτους, καταπιέζοντας γλωσσικές μειονότητες και κομμουνιστικές ομάδες, με την αρωγή των Δυτικών οι οποίοι απλά ενδιαφέρονται στην όξυνση ενός ενδοιμπεριαλιστικού γεωπολιτικού πολέμου. Ο Πούτιν συχνά δίνει ως δικαιολογία την αποναζιστικοποίιηση της Ουκρανίας, κυρίως με αφορμή την κατάσταση στο Ντονμπάς τα τελευταία 8 χρόνια. Φυσικά και υπάρχουν νέο-Ναζιστικά τάγματα στην Ουκρανία, τα οποία κυριαρχούν κυρίως στο στρατιωτικό κομμάτι, που έχουν κάνει φρικαλεότητες οι οποίες κακώς δεν παρουσιάζονται στα Δυτικά μέσα αλλά επίσης εννοείται πως ο Πούτιν δεν κάνει τον πόλεμο εφορμούμενος από κάποιου είδους «αντι-φασισμό». Απλά στις δεδομένες συγκυρίες ανακάλυψε μια αφήγηση κυρίως για εσωτερική (και λιγότερο για εξωτερική) κατανάλωση ώστε να νομιμοποιήσει την εισβολή. Επίσης η δικαιολογία για την «απειλή του ΝΑΤΟ» ενώ είναι αληθοφανής στην πραγματικότητα δεν πολυστέκει, εδώ το ΝΑΤΟ διστάζει να επιτεθεί τώρα στη Ρωσία μετά την εισβολή (για να μην πούμε πως στις παρούσες ισορροπίες διστάζει να επιτεθεί σε πολύ πιο αδύναμες και κλειστές χώρες όπως η Βόρειος Κορέα). Αντίθετα, ο Πούτιν έδωσε τη φοβερή ευκαιρία στο ΝΑΤΟ να επανεξοπληστεί και να βρει ένα νέο λόγο ύπαρξης.
-Έχει αλλάξει η καθημερινότητά σου στη Ρωσία; Ακούμε συνέχεια πως είναι θέμα χρόνου η Ρωσία να καταρρεύσει οικονομικά.
Δεν υπάρχει εμφανής πανικός, προς στιγμή τουλάχιστον. Βέβαια, υπάρχει αυξημένη ανησυχία για τα οικονομικά δεδομένα. Πρακτικά προβλήματα έχουν αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους. Για παράδειγμα, η τράπεζα που συναλλασσόμουν είναι ανάμεσα σε εκείνες που έχουν υποστεί κυρώσεις. Αυτό σημαίνει πως ταλαιπωρήθηκα για να κάνω συναλλαγές. Η Visa και η Mastercard δεν λειτουργούν. Αυτό σημαίνει πως οι συναλλαγές εκτός Ρωσίας δεν πραγματοποιούνται. Πολύ διαδεδομένα μέσα όπως το Facebook και το Instagram πρόσφατα μπλοκαρίστηκαν με τη δικαιολογία πως επιτρέπουν τις «απειλές βίας» εναντίον Ρώσων πολιτών. Πλέον είναι προσβάσιμα μόνο με υπηρεσίες VPN, στις οποίες έχουν μαζικά καταφύγει οι Ρώσοι, αν ακόμη και αυτό είναι περίπλοκο μιας που για να πληρώσουν τη συνδρομή της υπηρεσίας χρειάζονται κάρτα που μπορεί να συναλλάσσεται με το εξωτερικό. Επίσης είναι πολύ πιο δύσκολο -πρακτικά μιλώντας- για κάποιον Ρώσο αντιφρονούντα να φύγει από τη χώρα εξαιτίας των κυρώσεων: πολύ περιορισμένες επιλογές χώρων (πλέον κυρίως Τουρκία, Αρμενία και Γεωργία -ή Ντουμπάι για τους πιο προνομιούχους), αδυνατότητα αυτο-χρηματοδότησης εξαιτίας των μπλοκαρισμένων καρτών και φυσικά αυξημένη ρωσοφοβία, που τρομάζει κάποιον που θέλει να φύγει από τη χώρα του. Σε γενικές γραμμές βέβαια η καθημερινότητα εντός Ρωσίας δεν έχει αλλάξει δραματικά, υπάρχει όμως έντονη ανησυχία για το μέλλον που προβλέπεται ζοφερό, οικονομικά και πολιτικά.
